Podboje ‘Umara

Kontynuując działania podjęte przez Abū Bakra – swojego poprzednika – ‘Umar poprowadził wojska muzułmańskie przeciwko dwom strzegącym Półwysep Arabski imperiom: Bizancjum i sasanidzkiej Persji. To był rzeczywisty początek podbojów muzułmańskich. 

Bizancjum leżało na północy, Persja na wschodzie. Po-nadto oba państwa walczyły ze sobą na południu Półwyspu: Bizantyńczycy byli związani z chrześcijańskim królestwem Aksumu w Afryce, Persowie próbowali podporządkować sobie zależne od Aksumu królestwo Himjarytów w Jemenie. 

Przed arabskimi najazdami z wnętrza Półwyspu w czasach wojen persko-bizantyńskich w początkach VII wieku obu impe-riów strzegły dwa buforowe państwa arabskie: Bizantyńczyków strzegli Dżafnidzi, Persów – Naṣrydzi.¹ Oba rządzone były przez dynastie arabskie, wynajęte do ochrony granic. Nikt bowiem lepiej od samych Arabów nie znał strategii ekspansji arabskich plemion poza Półwysep. 

W czasach Mahometa dochodziło do pierwszych potyczek muzułmanów z Bizantyńczykami na terenach dżafnidzkich. A za pierwszego kalifa Abū Bakra wojny odszczepieńcze plemion stały się impulsem do kontynuowania tych wypadów na Syrię i Mezopotamię.

Po przejęciu władzy przez ‘Umara w 634 r. ekspansja na zewnątrz Półwyspu ruszyła na wielką skalę. Na północy konty-nuowane były wypady w kierunku Syrii, które doprowadziły do zajęcia Damaszku i Jerozolimy, na wschodzie walki w Mezopo-tamii pozwoliły zdobyć Ktezyfon i pokonać Sasanidów.

Podbojom poświęcona jest obszerna arabska literatura, który powstawała od III wieku islamu, a co za tym idzie od-zwierciedla perspektywę późniejszego okresu: rozwiniętej cy-wilizacji muzułmańskiej za czasów dynastii Abbasydów. Z tych czasów pochodzą dzieła Al-Azdiego, Al-Wāqidiego, Ibn al-A‘thama, Al-Balādhuriego, Ibn ‘Abd al-Ḥakama i wielu innych. Istnieją też relacjee, choć są one znacznie mniej szczegółowe. Również źródła zewnętrzne pozaarabskie i pozamuzułmański, np. bizantyńskie, perskie, ormiańskie, żydowskie zawierają wzmianki o arabskiej ekspansji. Najwcześniejszym takim źródłem pochodzącym spoza świata islamu jest żydowska Doctrina Iacobi (Doctrina Iakobi nuper baptizati – Διδασκαλία Ἰακώβου νεοβαπτίστου) z VII wieku zawierająca krótką wzmiankę o saraceńskim proroku i jego wojennych wypadach. Ta wzmianka pochodzi z roku 634, a więc z czasów panowania pierwszego kalifa i pierwszych muzułmańskich wypadów na Bizancjum.
Inny charakter ma znacznie późniejsza Chronografia bi-zantyńskiego kronikarza Teofanesa (752-818) oparta w dużej mierze na źródłach arabskich.² Teofanes najprawdopodobniej wykorzystywał syryjskie (tj. aramejskie chrześcijańskie) teksty dotyczące Arabów i islamu, m.in. mnicha Georgiosa Synkello-sa oraz tajemniczego Teofila.³ Teksty Teofanesa są wyjątkowo precyzyjne, potwierdzają to, co przekazują współczesne jemu źródła arabskie – „Podbój Syrii” (Futūḥ asz-Szām) Al-Azdiego (VIII-IX w.), „Księga dziejów i podbojów” (Kitāb at-tārich wa-al-maghāzi) Al-Wāqidiego (zm. 823), „Podbój krain”(Futūḥ al-buldān) Al-Balādhuriego (892), „Podbój Egiptu i opowieści o nim” (Futūḥ Misr wa-achbāruha) Ibn ‘Abd al-Ḥakama (zm. 872), „Księga podbojów” (Kitab al-futūḥ) Ibn A‘thama (IX w.). Oni też byli kompilatorami podobnie jak Teofanes. To że arab-ska literatura historyczna została spisana na przełomie II i III wieku hidżry, a więc w wieku mniej więcej IX i X nie oznacza, że wcześniej wiedza historyczna o dziejach islamu, arabskich wojen nie była rejestrowana, w różnych formach: rozproszonych tekstów i notatek, tradycji ustnej. Część być może w pi-śmie aramejskim, zanim ostatecznie opracowano pismo arab-skie, zresztą na podstawie abdżadu nabatejskiego, a więc aramejskiego. I dopiero wtedy powstały ostateczne redakcje, zachowane również dlatego, że papier umożliwił szybki rozwój kultury pisma i książek.

Doctrina Iakobi nuper baptizati 
(Διδασκαλία Ἰακώβου νεοβαπτίστου)

W tym dokumencie po raz pierwszy pojawia się krótka wzmianka o misji Mahometa. To nie relacja wewnętrzna, lecz źródło zewnętrzne: niearabskie i niemuzułmańskie. Relacja pochodzi z Palestyny z 634 roku i wygląda na bardzo wiarogod-ną. Zwłaszcza w kontekście arabskiej i muzułmańskiej literatury i chronologii wydarzeń przyjętej w islamie. Doctrina krótką wzmianką potwierdza chronologię narodzin islamu i kariery proroka Mahometa.

Kontekst dotyczy zupełnie innych spraw, a wzmianka o pojawieniu się wśród Arabów (Sarakenoi Σαρακηνοι) proroka, jest informacją poboczną, nie dotyczy sedna samego dość ob-szernego dokumentu. Dokument bowiem relacjonuje żydow-skie dyskusje, jakie się zrodziły w Kartaginie (to dzisiejsza Tu-nezja) z powodu edyktu cesarza Herakliusza (panował 610–641) z 632 roku. Edykt wprowadzał przymusową chrystianiza-cję żydów w imperium bizantyńskim. 

„Nauczanie właśnie ochrzczonego Jakuba” zawiera relację kupca Jakuba, określanego jako znawca prawa (nomodida-skalos). Jakub przybył do Kartaginy z Konstantynopola i został przymusowo ochrzczony. W czasie dyskusji pojawia się jesz-cze jeden przybysz – żyd z Palestyny imieniem Justus (Ioustos), zapewne rabin, ale również kupiec. On z kolei relacjonuje wy-darzenia w Palestynie, powołując się na opowieść swojego brata Abrahama. To ów brat wiedział, że w 633 roku Saraceni – a więc Arabowie – pokonali bizantyńskiego oficera (candidatus, κανδιδάτος) Sergiusza. To arabskie zwycięstwo wywołało wśród żydów radość, bo zapowiadało wyzwolenie spod jarzma bizantyńskiego. Dalej, powołując się na Abrahama, Justus opowiada o nadziejach, jakie żydzi pokładali w saraceńskim proroku. Cytuje jednak pewnego uczonego żyda z palestyńskiej Sykamony (Siqmony), który twierdził, że saraceński prorok jest fałszywy. Argumentował to tym, że prawdziwy prorok nie przy-bywa z mieczem w ręku i do tego na wozach bojowych (rydwa-nach: μετὰ ξὶφους καί ἄρματος ἔρχονται). Zresztą ludzie, z którymi rozmawiał twierdzili, że nie ma w nim niczego proroczego.

W „Nauczaniu” mamy zatem do czynienia z najstarszą informacją potwierdzającą początek arabskich podbojów i misję proroka Mahometa. I to informacją współczesną, bo podboje arabskie najprawdopodobniej zaczęły się w latach 30-tych VII wieku, a dokument jest datowany na rok 634. Oficer (kandida-tos) Sergiusz jest postacią historyczną znaną w dziejach bizan-tyńskich. Wspomina go Teofanes (758–818) w „Chronografii” pod annus mundi 6124 (tj. 632–633). Opisuje najpewniej to sa-mo wydarzenie, do którego nawiązuje Doctrina Iacobi: Sergios przybył właśnie z kilkoma żołnierzami. Nawiązał Arabami wal-kę, ale zginął jako pierwszy, Καισαρείας Παλαιστίνης Σέργιος σὺν στρατιώταις ὀλίγοις καὶ συμβαλὼν πόλεμον κτείνεται πρῶτος σὺν τοῖς στρατιώταις τριακοσίοις οὖσιν. (Theophanis Chronographia, t. I, Lipsiae 1883, s. 336; The Chronicle of Theophanes, tł. Harry Turtledove, Philadelphia 1982, s. 34). 

O znaczeniu Chronografii Teofanesa dla wczesnych dzie-jów arabskich pisze Błażej Cecota w pracy Islam, Arabowie i wizerunek kalifów w przekazach Chronografii Teofanesa Wy-znawcy (Łódź 2022). Natomiast informacje o samej Doktrynie w wersjach słowiańskich znaleźć można w: Zofia A. Brzozowska i Teresa Wolińska w: Muhammad and the Origin of Islam in the Byzantine-Slavic Literary Context. A Bibliographical History, Łódź 2020, s. 51–58.
    

Nauczanie właśnie ochrzczonego Jakuba

[Źródło: Διδασκαλία Ἰακώβου νεοβαπτίστου w: Gilbert Dagron, Vincent Deroche: Juifs et chrétiens en Orient Byzantin, Paris 2010, s. 209–211:]

16 ( Άποκρίνεται ὁ Ίοῦστος καὶ λέγει...)

Justos zabrał głos, mówiąc: „Zaiste mówisz prawdę, bo wiara w Chrystusa jest wielkim zbawieniem. Muszę ci bowiem wyznać, mistrzu Jakubie, całą prawdę. Mój brat Abraham napi-sał mi, że pojawił się fałszywy prorok (πλάνος προφήτης). Na-pisał: Kiedy Saraceni zabili kandydata (κανδιδάτος) Sergiusza, byłem w Cezarei i miałem się wybrać statkiem do Sykaminy. Mówiono: Kandydat został zabity, a my żydzi nie posiadaliśmy się z radości. Mówiono: Pojawił się prorok, który przyszedł z Saracenami. Głosi nadejście namaszczonego mesjasza. Kiedy przybyłem do Sykaminy, odwiedziłem pewnego starca, który znał się na Piśmie Świętym i spytałem: Co możesz mi powie-dzieć o proroku, który się pojawił wśród Saracenów? Wtedy, wzdychając głośno, odpowiedział mi: To fałszywy prorok. Od kiedy to prorocy przybywają na rydwanach uzbrojeni w miecze? Zaiste to, co się zaczyna dziś dziać, jest oznaką anarchii. Obawiam się, że pierwszy Chrystus, który przybył i którego wielbią chrześcijanie, nie został przysłany przez Boga, a teraz zamiast niego mamy Hermolaosa.⁴ Zaiste Izajasz powiedział, że serca żydów zacznie przepełniać bezwzględność i nieprawda, póki cały ziemia nie zostanie zniszczona. Idź jednak, mistrzu Abrahamie i dowiedz się więcej o tym proroku, który się pojawił. 

Kiedy ja, Abraham, zbadałem dokładnie sprawę i usłyszałem od tych, którzy go spotkali, że w tym tak zwanym proroku nie ma krztyny prawdy, jedynie jest rozlew krwi. Powiada, jako-by miał klucze do raju (τὰς κλεῖς τοῦ παραδείσου), ale to niemożliwe. 

Oto co mój brat Abraham napisał mi ze wschodu.