Arabska inwazja na północ Półwyspu Iberyjskiego i w krai-nę Franków
Po zajęciu Półwyspu Iberyjskiego wojska arabsko-berberskie wciąż parły na północ. Zapewne była to realizacja idei, by zaatakować Bizancjum od północnego zachodu, skoro nie udało się od południa, a więc z Syrii.
Administracyjnie Hiszpania podlegała namiestnikowi kalifa w Ifrīqijji. W roku 716 wālī Ifrīqijji – Muḥammad Ibn Jazīd – mianował Al-Ḥurra Ibn ‘Abd ar-Raḥmāna ath-Thaqafiego swoim przedstawicielem (‘āmilem) w arabskiej Hiszpanii. Zadaniem Al-Ḥurra było rozpoczęcie podboju ziem europejskich zwanych „wielką ziemią” – al-arḍ al-kabīra leżących na północ od Hiszpanii.
Oto jak te wydarzenia opisuje andaluzyjski historyk Ibn ‘Idhārī:
Ibn ‘Idhārī (zm. po roku 1312)
Aḥmad Ibn Muḥammad Ibn ‘Idhārī pochodził z Marrakeszu w Afryce Północnej (stąd jego przydomek Al-Marrākuszī). Jest autorem historii Afryki Północnej i Andaluzji zatytułowanej Al-Bajān al-mughrib fī ichtiṣār achbār mulūk al-Andalus wa-al-Maghrib („Zadziwiające objaśnienie opowieści o królach Anda-luzji i Maghrebu”). Umarł w rodzinnym Marrakeszu po roku 1312.
Ibn ‘Idhārī, Al-Bajān al-mughrib fī ichtiṣār achbār mulūk al-Andalus wa-al-Maghrib, oprac. Baszszār ‘Awwād Ma‘rūf i Maḥmūd Baszszār ‘Awwād, Tunis 2013, t. II, s. 31:
Następnie Sulajmān Ibn ‘Abd al-Malik wyznaczył Muḥam-mada Ibn Jazīda – klienta córki Al-Ḥakama Ibn al-‘Āṣa – wālim w Ifrīqijji. Zarządzającym Ifrīqijją podlegała Andaluzja i Tanger. Muḥammad Ibn Jazīd skierował Al-Ḥurra Ibn ‘Abd ar-Raḥmāna jako nadzorcę (‘āmil) Andaluzji z czterystoma wybitnymi mę-żami z Ifrīqijji. Al-Ḥurr pełnił funkcję przez trzy lata. Al-Ḥurr przeniósł władzę emiracką z Sewilli do Kordoby. Do Andaluzji przybył w roku 99 hidżry.
Al-Ḥurr był dobrym administratorem, ale nie sprawdził się jako wojownik. W roku 719 As-Samḥ zastąpił Al-Ḥurra w Sep-tymanii. Andaluzja stała się odrębną od Ifrīqijji prowincją impe-rium. I dlatego As-Samḥ został wālim (a nie ‘āmilem). As-Samḥ okazał się sprawnym wojownikiem. W 719 wojska najpierw za-jęły Barcelonę, potem Narbonę z wizygocką Septymanią . Pod Tuluzą los się odwrócił – w 721 r. książę Akwitanii Odon pokonał Arabów. W bitwie zginął arabski namiestnik w Andaluzji As-Samḥ Ibn Mālik al-Chaulānī (był wālim w latach 719-721). Wydarzenie było istotne, więc i kroniki europejskie zawierają wzmianki o As-Samḥu, jego podbojach i śmierci. Jak to często bywa w późnych przekazach, kroniki podają wiele różnych dat śmierci As-Samḥa.
Najwcześniejsze zachowane materiały (zapewne z VIII i IX w.) zawierają anonimowe Achbār madżmū‘a datowane na XI wiek, potem Ibn Qūṭijja (zm. 977), najpóźniejszym Al-Maqqarī (zm. 1632), który wymienia go kilka razy (t. I, s. 235, 299, 338, 480: t. III: s. 14, 15 i 16). Ibn Bassām (zm. 1147/48) (Adh-Dhachīra, s. 809) wymienia go jak dziadka poety Jūsufa Ibn ‘Abd aṣ-Ṣamada.
Panowanie As-Samḥa Ibn Mālika
[Achbār madżmū‘a, oprac. Ibrāhīm al-Ibjārī, Kair-Bejrut 1989, s. 30-31:]
Kiedy ‘Umar został kalifem, wyznaczył na namiestnika Ifrīqijji Ismā‘īla, a As-Samḥa Ibn Mālika – Andaluzji i nakazał mu podzielić jej ziemie, by pobierać należny Bogu podatek jednej piątej (chums) od ziemi i nieruchomości. Po pobraniu chumsu wsie powinny pozostać własnością zdobywców. ‘Umar nakazał mu także opisać Andaluzję i jej rzeki. Chciał też ich przenieść i odciąć od muzułmanów. Oby Bóg go zachował, póki tego nie osiągnie! Bo ich losem byłaby klęska, chyba że Bóg by się nad nimi zlitował.
As-Samḥ przybył do Andaluzji w roku setnym (trwał: 2.VIII.718-1.VIII.719). Zajął się sprawą podboju siłą oraz podbo-ju na podstawie układów. Wysyłał wojska, a także odbudował most. W tej ostatniej sprawie napisał do ‘Umara z prośbą o radę. Powiadomił go, że zachodnia część Kordoby została zniszczona i że kiedyś był tam most, przez który przechodzono przez rzekę. Most został zniszczony i zwłaszcza zimą rzeka była nie do przejścia. Gdyby przywódca wiernych kazał mi odbudować mury miasta, zrobiłbym to. Mam na to środki z podatków po odliczeniu kosztów wojska i wydatków na dżihad. Mógłbym sfinansować budowę mostu, używając kamieni z muru.
Powiadają, że ‘Umar – a Bóg wie najlepiej – nakazał odbudować most z kamieni wziętych z muru, a mur odbudować z cegieł, jeśli nie znajdą się kamienie. Dołożono starań i w roku sto pierwszym (720) most odbudowano.
Tymczasem zmarł kalif ‘Umar i Jazīd Ibn ‘Abd al-Malik mianował namiestnikiem w Ifrīqijji Biszra Ibn Ṣafwāna. Biszr usunął As-Samḥa Ibn Mālika i mianował ‘Anbasę Ibn Suḥajma al-Kalbiego.
As-Samḥ Ibn Mālik zostaje namiestnikiem Andaluzji
[Ibn Qūṭijja, Tārīch fatḥ al-Andalus, oprac. Ibrāhīm al-Ibjārī, Kair-Bejrut 1989, s. 38:]
Al-Ḥurr Ibn ‘Abd ar-Raḥmān zarządzał Andaluzją do czasu, gdy kalifat objął ‘Umar Ibn ‘Abd al-‘Azīz. Wyznaczył As-Samḥa Ibn Mālika al-Chaulāniego na namiestnika Andaluzji, a na na-miestnika Ifrīqijji wysłał Ismā‘īla Ibn ‘Abd Allāha.
Kalif ‘Umar Ibn ‘Abd al-‘Azīz obiecał As-Samḥowi, że wycofa muzułmanów z Andaluzji, by ich chronić, bał się bowiem, że wróg ich pokona. As-Samḥ Ibn Mālik odpisał, informując o sile muzułmanów, w jak wielu są miastach i jak silne są ich twierdze. Wówczas kalif przysłał swojego klienta (maulę) Dżābira, by pobrał podatek chums. Ten przybył do Kordoby (wybudował) cmentarz i miejsce modlitwy na jej przedmieściu. Wtedy dowiedział się o śmierci kalifa ‘Umara. Wykorzystując chums, zbudował most przez rzekę w Kordobie naprzeciw skarbca.
Śmierć As-Samḥa pod Tuluzą
[Al-Ḥumaydī, Dżadhwat al-muqtabis, Tunis 2008, s. 342:]
As-Samḥ Ibn Mālik al-Chaulānī, potem też noszący przy-domek Al-Ḥajāwī, był emirem Andaluzji. Poniósł męczeńską śmierć w walce z Rzymianami w Andaluzji w miesiącu dhū al-ḥidżdża w dniu pobierania wody (jaum at-tarwija) roku sto trzeciego (28 maja 722).
Również w kronikach zachodnich: hiszpańskiej Continuatio (Chronica muzarabica) i frankijskich (z Moissac i Aniane) odno-towano losy As-Samḥa zwanego Sama (ale też Zama). rex sarracenorum:
Chronica muzarabica
[Chronica muzarabica, oprac. Gil, § 57, s. 37-38:]
Następnie podporządkował sobie Galię narbońską i ciągłymi walkami nękał lud Franków, a także rozmieścił saraceńskie placówki w mieście Narbonie, by lepiej prowadzić obronę. Na-stępnie w niezwykłym męstwie wspomniany książę dotarł do Tuluzy i próbował ją zdobyć używając katapult i innych rodzaów machin oblężniczych. Frankowie, gdy się o tym dowiedzieli, zgromadzili się pod dowództwem swojego wodza imieniem Eudo. To tam pod Tuluzą, gdzie armie toczyły ze sobą zacięty bój, zabito Zamę (As-Samḥa) wodza Saracenów razem z towarzy-szącym mu wojskiem i ścigano ich resztę, która rzuciła się do ucieczki. Dowództwo Saracenów na miesiąc przejął Abdorraman, a potem na rozkaz władcy namiestnikiem został Ambiza (‘Anbasa).
Kronika z Moissac
[Chronicon Moissiacense Maius. A Carolingian World Chronicle From Creation until the First Years of Louis the Pious. On the basis of the manuscript of the late Ir. J.M.J.G Kats prepared and revised by D. Claszen, t. II, Oegstgeest 2012, s. 112:]
Król Saracenów Sema (As-Samḥ) w dziewięć lat po tym, jak Saraceni wtargnęli do Hiszpanii, oblegał i zajął Narbonę. Mężczyzn tego miasta kazał ściąć mieczem, a pojmane kobiety i dzieci zaprowadzono do Hiszpanii.
Trzeciego miesiąca tego samego roku ruszyli do oblężenia Tuluzy. Kiedy ją oblegali, Eudo, władca Akwitanii, ruszył na nich na czele armii Akwitańczyków i Franków. Przystąpił do walki z nimi. I kiedy zaczęli walczyć, wojska Saracenów rzuciły się do ucieczki i w większości tam zginęły od miecza.
Namiestnictwo As-Samḥa według Ibn ‘Idhāriego
[Ibn ‘Idhārī, t .II, s. 31:]
Następnie przywódca wiernych ‘Umar Ibn ‘Abd al-‘Azīz wyznaczył wālim Andaluzji As-Samḥa Ibn Mālika. Nakazał sprowadzać ludzi na drogę prawdy i nie odwodzić od dobroci, pobierać chums od podbitych ziem i nieruchomości. Nakazał, by As-Samḥ przysłał mu opis Andaluzji i jej rzek, Uważał, że należy zabrać stamtąd muzułmanów i przenieść ich – rozdzielić muzułmanów od kontaktów z niewiernymi wrogami Boga. Powiedziano mu , że jest tam wiele ludzi rozproszonych na całym tamtym obszarze. Nie spodobało mu się to.
As-Samḥ przybył do Andaluzji i zgodnie z nakazem kalifa ‘Umara, zaczął ustanawiać prawdę, zaprowadzać sprawiedliwość i szerzyć dobro. Sprawował władzę niezależnie, ponieważ ‘Umar wydzielił Andaluzję z prowincji Ifrīqijji z uwagi na znaczenie jej ludności i jej pozycję.
Kiedy muzułmanie zdobyli Kordobę, znaleźli w niej resztki mostu przez rzekę. Solidne łuki filarów ustawione przez niegdy-siejsze ludy z biegiem czasu uległy zniszczeniu przez prąd rzeki. Kalif ‘Umar Ibn ‘Abd al-‘Azīz, gdy dotarła do niego o tym wieść, spojrzał na sprawę łaskawym okiem i nakazał As-Samḥowi od-budować most. Dokonano tego najlepiej i najdoskonalej, jak tylko można budować mosty, używając kamieni z murów miasta.
W roku sto pierwszym (23.VII.719-12.VII.720) do As-Samḥa Ibn Mālika w Andaluzji dotarł list przywódcy wiernych ‘Umara Ibn ‘Abd al-‘Azīza nakazujący budowę mostu z kamieni murów i odbudowanie murów z cegieł. Nakazał mu także po-bierać chums w Kordobie. Z chumsu wyłączono dolinę znaną jako Ar-Rabaḍ. Tam kalif kazał urządzić cmentarz dla muzułmanów. Tak też się stało.
As-Samḥa zabito w Ṭarasūnie , kiedy w roku sto drugim uczestniczył w wyprawie wojennej i zginął w dniu ‘Arafy (10 lip-ca 721). Jego władza trwała sześćdziesiąt cztery miesiące. Po-wiadają: sześćdziesiąt osiem. Albo sześćdziesiąt trzy.
Po śmierci As-Samḥa w 721 r. wālim Andaluzji (mianowanym bezpośrednio przez kalifa) został ‘Abd ar-Raḥmān al-Ghāfiqī na zaledwie miesiąc w 721 r. Zastąpił go ‘Anbasa Ibn Suḥajm al-Kalbī, który pełnił swój urząd do 726 r. To on konty-nuował podboje, zajął Carcassonne i Nîmes, a po zdobyciu Au-tun w 725 powrócił do Hiszpanii. W 726 r. ponownie rozpoczął walki w Galii, gdzie zginął w styczniu 726 r.
Do roku 730 r. następowało po sobie sześciu namiestni-ków. Ostatnim był Muḥammad Ibn ʿAbd Allāh al-Aszdżaʿī. Po krótkim okresie władzy, jako wālī powrócił ‘Abd ar-Raḥmān al-Ghāfiqī.
Namiestnictwo ‘Anbasy według Ibn ‘Idhāriego
[Ibn ‘Idhārī, op.cit, t .II, s. 34:]
Następnie Jazīd Ibn Abī Muslim, namiestnik w Ifrīqijji, mia-nował namiestnikiem w Andaluzji ‘Anbasę Ibn Suḥajma al-Kalbiego. Przybył tam w miesiącu ṣafar (sierpień 721). Kiedy zabito Jazīda Ibn Abī Muslima, Ifrīqijję przejął Muḥammad Ibn Jazīd, klient Anṣārów, o czym wspomina Aṭ-Ṭabarī . Zaproponowali go mieszkańcy Ifrīqijji, a zatwierdził kalif Jazīd Ibn ‘Abd al-Malik.
W roku sto trzecim (1.VII.721-19.VI.722) namiestnikiem Jazīda Ibn ‘Abd al-Malika w Ifrīqijji został Biszr Ibn Ṣafwān brat Ḥanẓalī. To on zatwierdził ‘Anbasę w Andaluzji. Całe namiestnictwo ‘Anbasy trwało cztery lata i osiem miesięcy, ale też były inne wyliczenia.
W roku sto piątym (9.VI.723-28.V.724) ‘Anbasa wyruszył przeciw Rzymianom (tj. Frankom) w Andaluzji, której mieszkań-cy byli wówczas najbardziej skłonni do prowadzenia dżihādu i czynienia dobra. Z uporem walczył z Rzymem (państwem frankijskim) i oblegał, aż wymusił zawarciepokoju. ‘Anbasa umarł w sza‘bānie roku sto siódmego (11 grudnia 725-10 stycznia 726), a jego namiestnictwo trwało tak długo, jak wspominaliśmy.
‘Anbasa w „Kronice z Moissac”
[Chronicon Moissiacense Maius, wyd. cyt., s. 112:]
Ambisa, władca Saracenów, pięć lat później (czyli w 725) zaatakował Galię. Podbił i zajął Carcassonne, przejął pokojowo Nîmes, a jeńców stamtąd przesłał do Barcelony.
Ambisa to zniekształcona forma imienia wymienionego wyżej umajjadzkiego namiestnika w Andaluzji – ‘Anbasy Ibn Suḥajmy al-Kalbiego. Był walim Andaluzji w latach 722-726. Po nim w ciągu następnych lat do 730 r. namiestnicy zmieniali się jeden po drugim (o czym wyżej). ‘Anbasa przejął urząd walego po krótkim urzędowaniu ʿAbd ar-Raḥmāna Ibn ʿAbd Allāha al-Ghāfiqiego, który w 730 r. ponownie został namiestnikiem kalifa Hiszāma (724-743). To ‘Abd ar-Raḥmān Ibn ʿAbd Allāh al-Ghāfiqī poprowadził wojska arabskie do bitwy z Karolem Młotem pod Poitiers.