KALIFAT UMAJJADÓW 661–750
Kalifat dynastyczny, a taki był kalifat Umajjadów, rodził się w bólach. Oczywiste było, że system tworzony po śmierci Ma-hometa się wyczerpał. Był amorficzny, nieokreślony. Władców – kalifów – nazywano rāszidūn: idącymi słuszną drogą, rozsądnymi1, zapewne po to, by dać świadectwo szacunkowi dla ich osiągnięć i ich pozycji społecznej. Czasami nazywa się ich wybieranymi lub obieralnymi. Chociaż sposób powoływania ich nie do końca był wolnym wyborem. Istotne było to, że o wyborze kalifów decydowała elita polityczna Kurajszytów, a nie któryś z kurajszyckich rodów. Późniejsi bowiem kalifowie – Umajjadzi i Abbasydzi – tworzyli władzę dynastyczną, nie decydował wybór decydentów lecz przedstawicieli jednego kurajszyckiego rodu.2 Innymi słowy koncepcja nazywania ich kalifami słusznie pro-wadzonymi powstała ex-post.
Protoplastą dynastii umajjadzkiej był obieralny kalif ‘Uthmān. Ponieważ został zamordowany, jego krewni posta-nowili przejąć władzę. Wymagało to zanegowania kalifatu ‘Ale-go. Udało się im to w wyniku pierwszej fitny – wojny domowej lat 656-661. Dokonał tego ich przywódca, namiestnik Damaszku Mu‘āwija, który ustanowił zasady powoływania swoich na na-stępców tronu. Zwykle powoływano dwóch, głównego i drugiego „na zapas”. Być może po to, by mieć całkowitą pewność, że władza pozostanie w rodzie Umajjadów.
Mu‘āwija kontynuował politykę, którą rozpoczął jeszcze pełniąc funkcję namiestnika Damaszku. Po układzie przyjętym przez walczące strony pod Ṣiffīnem w 657 roku Mu‘āwija sa-mozwańczo ogłosił się kalifem, nim jeszcze arbitrzy wydali wyrok. Uznał, że oskarżenie ‘Alego o udział w spisku wystarczało, by go pozbawić władzy. Oficjal-nie uzna-no Mu‘āwiję za kalifa w styczniu 661 roku po śmierci ‘Alego. Ale inwestytura, czyli przyjęcie przysięgi na wierność (baj‘a) odbywało się w trybie przerywanym – kilkakrotnie.
Szczególnie ciekawe jest złożenie przysięgi w Jerozolimie. Wspominają je przelotnie kroniki arabskie (np. Aṭ-Ṭabarī), ale najpełniejszy opis daje chrześcijańska (maronicka) kronika syryjska powstała przypuszczalnie około roku 664. Jej autor był świadkiem opisywanych wydarzeń. Spisywał je tuż po tym, jak do nich doszło. Rękopis z British Library (BL Add. 17 216), sta-nowiący podstawę edycji Andrew Palmera pochodzi z VIII lub IX w.
1 W polskiej terminologii arabistycznej nazywa się ich tradycyjnie „kalifami sprawiedliwymi”. Po angielsku „rightly guided”, po niemiecku „rechtgeleitete Kalifen”, fr. „califes bien guidés”, ros. „праведные халифа”. Jerzy Hauziński używa też poprawnej, choć nieco niezgrabnej nazwy: „kalifowie kroczący drogą słuszności” (s. 19).
2 Dynastyczne były też kontrkalifaty: Fatymidów w Afryce Północnej (910–1171) i kalifat kordobański (929-1031) w arabskiej Hiszpanii (Andaluzji).