Pakt ‘Umara – „zasady ‘Umara” (Asz-Szurūṭ al-‘umarijja)

Pakt ‘Umara jest najważniejszym dokumentem prawnym regulującym w państwie islamu – czyli w kalifacie – stosunki między innowiercami a muzułmanami. W dokumencie explici-te wymienia się chrześcijan, był on jednak stosowany wobec wszystkich ludów chronionych, a w czasach późniejszych, m.in. w imperium osmańskim do tzw. milletów, czyli prawnie uznanych mniejszości religijnych, a także obcokrajowców re-zydujących w krajach muzułmańskich, np. kupców czy dyplomatów.

Geneza „Paktu” ani czas jego powstanie nie są precyzyjnie określone. Pierwotnie przypisywano go drugiemu kalifowi: ‘Umarowi Ibn al-Chaṭṭābowi (panował w latach 634–644). W rzeczywistości powstał znacznie później, w czasach kształto-wania się prawa islamu, a więc w VIII/IX wieku. Autorami paktu byli prawnicy muzułmańscy, m.in. autorzy dzieł z zakresu pra-wa międzynarodowego: sijar, a więc Asz-Szajbānī (zm. 805), Asz-Szāfi‘ī (zm. 822), As-Sarachsī (zm. ok. 1096), a nawet Abū Jūsuf (zm. 798) – autor dzieła o podatkach: Kitāb al-charādż („Księga o podatku dochodowym”). Przy czym charādż – stąd polski haracz – oznacza po prostu podatek dochodowy, a nie przymusową daninę. 

Jedna z wersji tekstu znajduje się w Kitāb al-umm (Księdze matce) Asz-Szāfi‘iego, inna w Sirādż al-mulūk (Lampie królów) Aṭ-Ṭurṭūsziego (zm. 1126) z arabskiej Hiszpanii.

Obie wersje – Asz-Szāfi‘iego i Aṭ-Ṭurṭūsziego są styli-stycznie różne, ale treściowo bardzo podobne.¹ Wersja Asz-Szāfi‘iego ma charakter dokumentu prawnego, natomiast wer-sja Aṭ-Ṭurṭūsziego jest prezentacją przepisów. Ibn al-Qajjim al-Dżauzijja (zm. 1292) w dziele Aḥkām ahl adh-dhimma (Przepisy dotyczące ludzi chronionych) przedstawił szczegółowe omówienie Paktu z prawniczym do niego komentarzem.²

Na podstawie Paktu innowiercom gwarantuje się ochronę zwaną po arabsku dhimma. Stąd innowierców nazywano w islamie ahl adh-dhimma – ludami chronionymi. Dhimma zapewniała im ochronę w świecie islamu oraz gwarantowała au-tonomię prawną. W zamian innowiercy byli zobowiązani płacić pogłówne i przestrzegać reguł sprowadzających się do nienaruszania zasad islamu i nieingerowania w sprawy muzułmanów. A więc zakazywano chrześcijanom (bo w dokumencie jest mowa o chrześcijanach) publicznego głoszenia swojej reli-gii, a więc np. wzywania do modlitwy.

Nie wolno było również sprzedawać muzułmanom wina, namawiać ich do odstępstwa od wiary.
Formalnie w pierwszej z cytowanych tu wersji Paktu (u Aṭ-Ṭurṭūszie-go) zasady stosunków między muzułmanami a chrześcijanami opisano na przykładzie wzorcowego listu, w którym chrześcijanie proszą o narzucenie im określonych obo-wiązków. W wersji drugiej te zasady ujęto w formie przepisów.

Nie jest wykluczone, że pierwsza wersja jest rejestracją najwcześniejszych praktyk w relacjach z przedstawicielami religii monoteistycznych, przede wszystkim z chrześcijanami, druga zaś reprezentuje zasady opracowane przez prawników islamu w czasach, gdy kształtował się system „szkół” (zwa-nych madhhabami: madhāhib).

‘Abd ar-Raḥmān Ibn Ghanm, który przekazał treść listu do kalifa ‘Umara był tradycjonistą (muḥaddithem) wymienianym w najważniejszych biografiach tzw. ridżāl, a więc osób przeka-zujących tradycje Proroka. Pochodził z Syrii. Umarł w roku 696 (78 AH).

[Dokument 1.]
‘Umar Ibn al-Chaṭṭāb
O zasadach dotyczących ludzi chronionych

[Źródło: „Fī aḥkām ahl aḏ-ḏimma” w: Aṭ-Ṭurṭūšī, Sirāǧ al-mulūk, Londyn 1990, s. 401–402].

‘Abd ar-Raḥmān Ibn Ghanm opowiadał:
Kiedy ‘Umar, oby Bóg miał z niego pociechę, zawarł pokój z chrze-ścijanami Syrii, napisano do niego:
W imię Boga miłosiernego i litościwego!
To jest pismo chrześcijan miasta N do sługi Bożego ‘Uma-ra, przywódcy wiernych. 
Kiedy przybyliście (wy – muzułmanie) do nas, poprosiliśmy was o rękojmię bezpieczeństwa (amān) dla nas samych, dla naszego potomstwa, naszej własności i naszych współwy-znawców. 
Zobowiązujemy się wobec was, że:
Nie będziemy budować w naszych miastach ani wokół nich nowych klasztorów, kościołów, kaplic i pustelni. Ani w nocy ani w dzień nie będziemy odnawiać również tych [spośród owych budowli], które zostały zniszczone lub które znalazły się na ziemiach muzułmanów.
Pozostawimy nasze bramy szeroko otwarte dla przechod-niów 
i podróżników i na trzy noce zapewnimy mieszkanie muzułma-nom, którzy będą przechodzić. 
Nie będziemy udzielać w naszych kościołach schronienia szpiegom, nie będziemy też ich ukrywać przed muzułmanami.
Nie będziemy uczyć naszych dzieci Koranu.
Nie będziemy jawnie okazywać naszej religii, nikogo do niej nakłaniać, nie zabronimy też nikomu z naszych krewnych przyjąć religii islamu, jeśli będzie tego chciał. 
Będziemy okazywać muzułmanom szacunek i powstawać z miejsc, jeśli będą chcieli usiąść.
Nie będziemy naśladować ich sposobu ubierania się: no-szenia qalansuwy³, turbanu, sandałów. 
Nie będziemy używać ich kunji⁴, nie będziemy używać siodeł ani przypasywać mieczy, używać jakiejkolwiek broni, ani jej nosić ze sobą. 
Nie będziemy pisać po arabsku na naszych pieczęciach.
Nie będziemy sprzedawać wina.
Nie będziemy się wybijać na czoło.
Będziemy używali naszego [tj. nakazanego nam] stroju, gdziekolwiek będziemy, i będziemy się opasywać zunnārami⁵.
Nasze krzyże i nasze księgi nie będą pokazywane ani na drogach ani na bazarach muzułmanów. W naszych kościołach będziemy cicho uderzać w kołatki, nie będziemy podnosić głosu w naszych kościołach ani w obecności muzułmanów. Nie będziemy wychodzili z naszymi gałązkami palmowymi ani nie będziemy podnosili głosów, żegnając naszych zmarłych. Nie będziemy palić żadnych świateł na drogach muzułmanów ani na ich bazarach. Nasi zmarli nie będą spoczywać obok ich zmarłych.
Nie będziemy brali niewolników przyznanych muzułmanom. 
Nie będziemy budowali wyższych niż oni domów. 

‘Umar, kiedy mu przyniosłem ten list, dodał: „I nie będziemy bili żadnego muzułmanina.”

Przyjmujemy na siebie i na naszych współwyznawców te warunki, za co otrzymujemy rękojmię bezpieczeństwa. Gdybyśmy wykroczyli przeciwko czemuś, na co się zgodziliśmy i co wam zagwarantowaliśmy, zostaniemy pozbawieni ochrony (dhimma) i dozwolone będzie traktowanie nas jako ludzi nie-przejednanych i dążących do zwady.

‘Umar napisał do niego:
Podpisz to, o co proszą i do tego, do czego się zobowiązali dopisz dwie zasady, jakie na nich nakładam: nie będą wykupy-wać od muzułmanów jeńców, a kto rozmyślnie uderzy muzuł-manina, zostanie pozbawiony ochrony.
 

[Dokument 2.]
Wersja Asz-Szāfi‘iego w Kitāb al-umm

Ta wersja paktu ‘Umara ma charakter tekstu prawniczego: jest wzorem umowy przygotowanej przez profesjonalnych mu-zułmańskich jurystów: faqīhów.

Tłumaczenie oparłem na wersji zawartej na arabskiej stronie internetowej Asz-Szāmila (ألشاملة). Jest to olbrzymia internetowa biblioteka zawierająca teksty muzułmańskiej, głównie sunnickiej tradycji naukowej. Nie za-wierają jednak – przeważnie – aparatu naukowego, wariantów tekstu, objaśnień filologicznych, dlatego sięgałem również do dwóch starszych wydań drukowanych Kitāb al-umm Aš-Šāfi‘iego:

1. oprac. Muḥammad Zuhra an-Naǧǧār, t. IV, Kair 1961, t. I–VI, t. IV, s. 197–198.
2. oprac. Rif‘at Fauzī ‘Abd al-Muṭṭalib, Dār al-Wafā’, Al-Manṣūra (Egipt) 2001, t. I–XI., t. V, s. 479.

[Zasady płacenia dżizji przez ludy chronione]

Gdy imām⁶ pragnie napisać traktat o pokoju zgodny z za-sadami dżizji, winien napisać, co następuje:

W imię Boga miłosiernego i litościwego!
To jest pismo, które napisał ‘Abd Allāh (Sługa Boży)⁷, przywódca wiernych, w drugą noc przed końcem miesiąca rabī‘ al-awwal⁸ takiego to a takiego roku do chrześcijanina N z plemienia X mieszkającego 
w miejscowości X i do chrześcijańskich mieszkańców miej-=scowości X:
Poprosiłeś mnie o zawarcie pokoju z tobą i mieszkańcami miejscowości X na zasadach dotyczących ludzi chronionych. 
Ustala się to, do czego ja mam prawo, i do czego masz prawo ty i wy wszyscy oraz to, co obowiązuje ciebie i was wszystkich. 
Ustaliłem, że zawieram z tobą i z wami przymierze gwa-rantujące wam z mojej strony i strony wszystkich muzułmanów bezpieczeństwo (amān), jeśli dochowacie wszystkich ustalo-nych przez nas warunków. 
Będziecie podlegać wyłącznie prawu islamu, żadnemu in-nemu. Będzie ono was obowiązywać i nie możecie się mu przeciwstawić w niczym temu, co uznajemy za obowiązujące was.

Jeśli ktoś z was wypowie się obraźliwie o Mahomecie, Księdze Boga lub Jego religii, zostanie pobawiony ochrony Boskiej, a potem ochrony przywódcy wiernych i wszystkich muzułmanów. Unieważnione zostaną zasady rękojmi bezpieczeństwa (amān), a przywódca wiernych będzie mógł tak rozporządzać własnością i krwią tej osoby, jak się rozporządza majątkiem i krwią ludzi podległych prawom wojny.

Jeśli któryś z waszych mężczyzn dopuści się cudzołóstwa z muzułmanką, poślubi ją, dopuści się rozboju wobec muzułmanina, będzie namawiał muzułmanina do odstępstwa od wiary, wspomagał bojowników w walce z muzułmanami, ujawniał słabości muzułmanów i ich szpiegów, ten złamie pakt i doprowadzi do tego, że jego krew i majątek nie będą chronione. Jeśli w innej niż ta sprawie ktoś narazi na szkodę majątek i honor muzułmanina – lub kogoś, kogo muzułmanin ochronił przed niewiarą na podstawie paktu ochrony, zostanie osądzony.

Będziemy się przyglądać waszemu postępowaniu w sto-sunkach z muzułmanami. Jeśli muzułmanie za waszą namową uczynią coś niedozwolonego, naprawimy to, a was ukarzemy. A więc jeśli sprzedacie muzułmanom coś, co u nas jest zaka-zane, jak wino, mięso wieprzowe, krew, padlinę lub coś podobnego, unieważnimy sprzedaż, odbierzemy wam zapłatę, a jeśli zapłaty jeszcze nie otrzymaliście, nie przekażemy wam jej. Wino i krew wylejemy, a padlinę spalimy. Jeśli muzułmanin je spożył, nic mu się nie stanie, natomiast wy zostaniecie ukarani.
Nie wolno wam podawać muzułmanom żadnych napojów ani potraw zakazanych w islamie, nie wolno wam organizować muzułmanom ślubów z waszymi świadkami ani takich ślubów, które u nas są niedopuszczalne⁹.  

Nie będziemy się wtrącać w umowy, jakie zawieracie mię-dzy sobą i z innymi niewiernymi, nie będziemy się też tymi umowami zajmować. Jeśli wasz sprzedawca lub kupiec ze-chce unieważnić umowę i poprosi nas o pomoc – udzielimy jej, jeśli będzie to zgodne z prawem. Jeśli jednak przedmiot umowy zarekwirowano lub utracono, nie będzie zwrócony, ponieważ umowę zawarli niewierni.

Jeśli ktoś z was lub innych niewiernych zwróci się do nas z jakąś sprawą, rozsądzimy ją zgodnie z prawem islamu. A jeśli się do nas nie zwrócicie, nie będziemy waszych spraw rozsądzać.

Jeśli nieumyślnie zabijecie muzułmanina lub osobę spośród was z nami związaną paktem ochrony, okup krwi obowiązuje waszych krewnych tak samo, jak obowiązuje on muzułmanów. Tymi krewnymi jest rodzina od strony ojca. Jeśli zaś zabójstwa dopuści się ktoś z was, kto nie ma krewnego, będzie musiał zapłacić okup krwi ze swojego majątku. Jeśli morderstwa do-konano z premedytacją stosuje się odpłatę, chyba że dziedzice zamordowanego zgodzą się na okup krwi płacony natychmiast.

Kto z was dopuści się kradzieży, a okradziony zwróci się do sędziego, obetnie mu się [dłoń] – jeśli jest to kradzież, za którą obowiązuje taka kara – oraz nakłada się grzywnę. Jeśli ktoś kogoś pomawia, pomówiony ma prawo żądać kary koranicznej (ḥadd)¹⁰, a jeśli nie można jej zastosować, stosuje się karę uznaniową (ta‘zīr).¹¹
W taki właśnie sposób będą stosowane wobec was prawa islamu w sprawach tu wymienionych jak i nie wymienionych.

W żadnym muzułmańskim mieście nie wolno wam poka-zywać krzyży, wzywać do przypisywania Bogu wspólników (szirk), budować kościołów i miejsc zgromadzeń do modlitwy, nie będziecie używać kołatek (nāqūs)¹², nie będziecie muzuł-manów nakłaniać do wielobóstwa w odniesieniu do Jezusa syna Maryi¹³ ani kogokolwiek innego.

Na wierzchu wszystkich ubrań powinniście nosić pasy (zunnār) w taki sposób, aby były zawsze widoczne.
Niech wasze siodła i wierzchowce różnią się od muzułmańskich.
Wasze qalansuwwy powinny się różnić od muzułmańskich umieszczonym na nich znakiem.
Nie będziecie zajmować przeznaczonego dla muzułma-nów środka drogi, ani zajmować najlepszych miejsc na bazarach.

Każdy wasz dorosły i zdrowy na umyśle wolny mężczyzna płacić będzie pogłówne (dżizję): jednego dinara złotem na po-czątku każdego roku. Nie będzie mógł opuścić swojego kraju, póki nie zapłaci lub nie wyznaczy kogoś, kto zapłaci za niego pogłówne. Wtedy do końca roku nie będzie na nim spoczywał obowiązek pogłównego. Nawet jeśli ktoś jest ubogi, nie będzie zwolniony z obowiązku płacenia dżizji, a więc również człowiek ubogi musi płacić dżizję. Bieda w żadnym wypadku nie zwalnia z obowiązku płacenia, nie anuluje też ochrony, która wam się należy. A więc jeśli tylko będziecie cokolwiek posiadali, zosta-nie wam to zabrane. Pogłówne jest jedynym podatkiem nakładanym na wasz majątek, póki jesteście w waszym kraju lub przebywacie w kraju muzułmańskim w innym charakterze niż kupcy. 

Pod żadnym pozorem nie wolno wam wchodzić do Mekki. Jeśli przybywacie jako kupcy, od wszystkich towarów płacicie muzułmanom dziesięcinę. Wszystkie ziemie muzułmańskie są dla was otwarte z wyjątkiem Mekki. Przebywać możecie wszędzie w świecie islamu, gdzie chcecie, z wyjątkiem Al-Ḥidżāzu. Tam możecie przebywać tylko przez trzy noce, a potem go opuścić. Dotyczy to tych, u których wcześniej wyrosły włosy pod ubraniem, a więc jest dorosły albo jeśli ukończył piętnaście lat. Te warunki są obowiązkowe, a jeśli nie zostaną zaakceptowane, układ nie będzie obowiązywać.

Pogłówne nie dotyczy waszych niedorosłych synów, mło-dych mężczyzn, osób umysłowo chorych i niewolników. Jeśli umysłowo chory odzyska rozum, niedorosły syn osiągnie dojrzałość, a wasz niewolnik odzyska wolność – pogłówne ich obowiązuje.
Takie warunki dotyczą was i tych, którzy się na nie zgodzili. Kto z was nie wyrazi zgody, nie będzie go to dotyczyło. Będziemy ochraniać was i wasz majątek uznany przez nas za prawowity przed każdym – zarówno muzułmaninem jak i każ-dym innym, kto wam wyrządzi krzywdę. tak samo jak chroni-my siebie samych i naszych majątków. Będziemy postępować wobec was tak samo, jak postępujemy wobec siebie samych i naszych majątków. Nie będziemy jednak chronić niczego, co posiadacie, a co jest nam zakazane jak krew, padlina, wino, wieprzowina. Nie będziemy wam tego zakazywać, ale nie pzwolimy wam pokazywać tego w miastach muzułmanów. Jeśli muzułmanin lub ktoś inny coś z tego zabierze, nie będziemy nakazywać mu, by za to zapłacił, bo to rzeczy zakazane, a rzeczy zakazane nie podlegają wycenie. Zabronimy też wam je pokazywać. Jeśli się to powtórzy, nastąpi pouczenie bez nakładania jakiejkolwiek kary.

Jesteście zobowiązani podporządkować się wszystkiemu, co na was nałożyliśmy. Nie będziecie występować przeciw muzułmanom ani szczuć ich wrogów przeciwko nim słowem i uczynkiem. Układ i przymierze z Bogiem i dotrzymanie obietnicy wierności przez każdego z was zawarte jest w tym przymierzu z Nim. Otrzymujecie pakt Boga, przymierze z Nim i ochronę przywódcy wiernych oraz muzułmanów a także obietnicę dochowania wam wierności. Waszych synów, którzy osiągnęli wiek dojrzały, obowiązuje to samo, czym was obdarzyliśmy, póki będziecie wierni temu, co wam nakazaliśmy. Jeśli coś zmienicie lub odstąpicie od tego, ochrona Boga i ochrona przywódcy wiernych i muzułmanów utracą ważność.

Kto nie był obecny wśród tych, którzy otrzymali od nas to pismo i przystali na zawarte w jego treści warunki, będą one obowiązujące dla nich i dla nas. Kto ich nie zaakceptuje, nie podlega tej umowie.
 

⁹ Chodzi na przykład małżeństwa chrześcijan z muzułmanami