Podbój Afryki Północnej

Afryka Północna znalazła się pod panowaniem bizantyńskim od roku 533/534, gdy cesarz Justynian I odzyskał ją od cesarstwa zachodniorzymskiego i uwolnił spod panowania Wandali. Stolicą stała się Kartagina, która za cesarza Maurycjusza (zm. 602) stała się głównym miastem północnej Afryki – stolicą afrykańskiego egzarchatu¹.
Tymczasem, już za panowania Herakliusza (610–641), po ostatecznym zdobyciu Aleksandrii w 644 roku armie arabskie ruszyły na zachód. Najpierw podbito Libię, a potem Ifrīqijję, czyli dzisiejszą Tunezję.² Tam Arabowie pod wodzą ‘Uqby Ibn Nāfi‘a napotkali silny opór miejscowej ludności: Berberów. W Ifriqijji doszło do masowego antyarabskiego powstania berberskiego pod wodzą Kusajli. Powstańcy sprzymierzeni z Bizantyńczykami pokonali w 683 r. Arabów. Zginął ‘Uqba Ibn Nāfi‘. Kusajla opanował Al-Qajrawān, ale w 688 zginął w walce z wojskami Umajjadów. Berberzy nie dali za wygraną: zjedno-czyli się pod wodzą słynnej i legendarnej „królowej Berberów” – Al-Kāhiny. A tymczasem Arabowie nasilili swoje ataki, by osta-tecznie pod wodzą Ḥassāna Ibn an-Nu‘māna zdobyć Kartaginę w 698 r. Po raz kolejny spełniło się życzenie Katona Starszego: ceterum censeo Karthaginem esse delendam.³

Zdobywanie Afryki Północnej i marsz w kierunku Atlantyku trwało ponad pięćdziesiąt lat.⁴

Ḥassān Ibn an-Nu‘mān i Al-Kāhina

Ḥassān Ibn an-Nu‘mān (zm. 703) utrwalił arabskie pa-nowanie we wschodnim Maghrebie. Pierwsze podboje Arabów pod wodzą ‘Uqby Ibn Nāfi‘a skończyły się niepowodzeniem. Ḥassān też miał kłopoty. Najpierw zajął Kartaginę w 695, ale zaraz ją utracił. Wrócił do Kartaginy po walkach z Al-Kāhiną i zniszczył miasto w 698 roku. 
Wydarzeniem kończącego się wieku VII w Afryce Północnej było powstanie Berberki zwanej Al-Kāhina „Wróżka”. Nazywa-na też z berberska Dihjā – Gazela. Wzmianki o niej znajdują się u i Ibn ‘Abd al-Ḥakama, a na wcześniejszego Al-Wāqidiego po-wołuje się Al-Balādhurī i Ibn al-Athīr. Ibn Chaldūn w „Historii” przedstawia kontekst historyczny.

Walka z Al-Kāhiną

[Ibn ‘Abd al-Ḥakam, oprac. Torrey, s. 200–201]

Następnie namiestnikiem (wālim) Maghrebu został Ḥassān Ibn an-Nu‘mān. Wyznaczył go na to stanowisko ‘Abd al-Malik Ibn Marwān w roku 63 (682-683 A.D.). Wyruszył z wielkim woj-skiem i przybył do Trypolisu. Zgromadzili się tam wszyscy, któ-rzy wyszli z Afryki i Trypolisu. Na czele postawił Muḥammada Ibn Abī Bukajra, Hilāla Ibn Tharwāna al-Lawātiego i Zuhajra Ibn Qajsa. Podbił kraj i wziął wielkie łupy wojenne. Wyruszył na Kartaginę, w której przybywali Bizantyńczycy. Udało mu się poko-nać tam jedynie niewielu najsłabszych. Wyruszył dalej przeciw Al-Kāhinie, w owym czasie królowej Berberów, która podbiła większość Ifrīqijji. Starł się z nią nad rzeką, która dzisiaj się nazywa Nahr al-Balā’. Walka była zażarta. Al-Kāhina go pokonała i zabiła jego żołnierzy, wzięła do niewoli osiemdziesięciu. Ḥassān umknął do Trypolisu i zatrzymał się w zamkach w rejo-nie Barqi, które nazwano zamkami Ḥassāna. Zarządzanie powierzył Ifrīqijją Abū Ṣulḥowi. Natomiast Trypolis, Lūbijja (Libia) i Marāqijja po Adżdābijję podlegały Ḥassānowi.

Al-Kāhina łagodnie potraktowała jeńców. Odesłała ich z wyjątkiem jednego człowieka z plemienia ‘Abs imieniem Chālid Ibn Jazīd. Usynowiła go i pozostał z nią. Ḥassān posłał do Chāli-da wysłannika. Gdy posłaniec przybył do Chālida, powiedział:

– Ḥassān pyta cię, czy coś ci przeszkadza, byś nam przysłał pismo z wiadomością o Al-Kāhinie?
Chālid Ibn Jazīd wysłał więc pismo, które włożył do upieczonego w popiele chleba i przekazał posłańcowi. Gdyby ktoś zobaczył chleb, uznałby że to jego prowiant.

Zjawiła się Al-Kāhina, mówiąc:
– Synowie! W tym, co jedzą ludzie, jest wasza zguba. – i powtórzyła. A posłaniec wyruszył w drogę i przybył do Ḥassāna z listem zawierającym informacje, których potrzebował. Potem Chālid znów napisał list do Ḥassāna. W łęku siodła posłaniec wykonał skrytkę, do której włożył list. Zakrył ją i wyrównał, by skryć list. Al-Kāhina znów wyszła, mówiąc:
– Synowie! Wasza zguba znajduje się w martwych rośli-nach ziemi. – O powtórzyła. 

Posłaniec wyruszył w drogę i przybył do Ḥassāna. Ḥassān zgromadził swoich towarzyszy i wyruszył przeciwko niej. Kiedy zjawił się przed nią. Wyszła do niego z rozpuszczonymi włosami, mówiąc:
– Synowie! Spójrzcie na niebo! Co tam widzicie?
– Widzimy jakieś czerwone chmury. – odparli.
– Nie, na Boga! Jest to kurz spod kopyt koni Arabów.

A potem zwróciła się do Chālida Ibn Jazīda:
– Usynowiłam cię tylko po to, by mnie zabito w dzień taki jak dzisiejszy. Powierzam ci dobro tych dwóch swoich braci.
– Obawiam się – rzekł – że jeśli prawdą jest to, co mówisz, to oni nie przetrwają.
– Ależ skąd! – odparła – Jeden z nich stanie się wśród Ara-bów potężniejszy niż ktokolwiek inny. Ruszaj więc i uzyskaj dla nich obu rękojmię bezpieczeństwa.

Chālid wyruszył. Spotkał się z Ḥassānem. Przekazał mu, co Al-Kāhina mu powiedziała. Uzyskał dla jej synów rękojmię bezpieczeństwa.

Z Ḥassānem była grupa Berberów z plemienia Butr. Ḥassān wyznaczył starszego z synów Al-Kāhiny na ich przywódcę i swojego bezpośredniego podwładnego. Potem ze swoimi ludź-mi Ḥassān udał się do Al-Kāhiny. Spotkał się z nią u podnóża góry i tam została zabity i wszyscy, którzy z nią byli. To miejsce nazwano Źródłem Al-Kāhiny. To było miejsce, gdzie zabito Al-Kāhinę.

[Al-Balādhurī, Futūḥ al-buldān, wyd. cyt., s. 230:]

Wtedy (‘Abd al-‘Azīz⁵) wyznaczył Ḥassāna Ibn an-Nu‘māna, a ten zaatakował Al-Kāhinę, królową Berberów, ale ona go pokonała. Udał się do zamków warownych na terenie Barqi i ta się zatrzymał. Potem Ḥassān zaatakował Al-Kāhinę po raz drugi. Zabił ją, wziął do niewoli berberskich jeńców, których wysłał ‘Abd al-‘Azīzowi. Poeta Abū Miḥdżan Nuṣajb⁶ miał powiedzieć: „W domu ‘Abd al-‘Azīza zobaczyłem berberskich jeńców mających najpiękniejsze twarze, jakie kiedykolwiek widziałem.”

[Ibn Chaldūn, Tārīch, t. VII, s. 12-13:]

Opowieść o Al-Kāhinie i jej rodzie Dżarāwa z plemienia Zanāta oraz o ich roli podczas podbojów muzułmańskich

Ten berberski lud był w Ifrīqijji i Maghrebie bardzo silny i liczny. Byli podporządkowani Frankom z miast ale zachowywali własność terenów poza miastami. Udzielali pomocy Frankom ilekroć ci tego od nich żądali. Kiedy muzułmanie wysłali swoje wojska na podbój Ifrīqijji, Dżarāwa wspierali Grzegorza w jego walce z muzułmanami, póki muzułmanie go nie zabili. Wtedy się rozproszyli, ich dowództwo rozpadło. Odtąd w Ifrīqijji nie było już miejsca, gdzie zjednoczeni Berberzy spotkaliby się z dokonującymi najazdów muzułmanami. Teraz każde plemię berber-skie na swoim terenie i w swojej ojczyźnie wraz z Fran-kami, którzy stanęli po ich stronie.

Kiedy muzułmanie zajęci byli wojną między ‘Alim a Mu‘āwiją, zaniedbali sprawę Ifrīqijji, Kiedy jednak nastał „Rok Wspólnoty”⁷, Mu‘ā-wija wyznaczył namiestnikiem w Ifrīqijji ‘Uqbę Ibn Nāfi‘a al-Fihriego. Był on surowy w Maghrebie w swo-im drugim namiestnictwie. Dotarł do As-Sūsu⁸, a w drodze po-wrotnej zginął w Az-Zābie⁹. Wtedy to za kalifa ‘Abd al-Malika Ibn Marwāna na Berberów zgromadzonych pod dowództwem Kusajli, wodza rodu Auraba, ruszył Zuhajr Ibn Qajs al-Balawi. Kusajla go pokonał, zajął Al-Qajrawān i przegnał muzułmanów z Ifrīqijji. 

Następnie ‘Abd al-Malik wysłał Hassāna Ibn an-Nu‘māna na czele wojsk muzułmańskich. Pokonali Berberów, zabili Kusajlę, odzyskali Al-Qajrawān Kartaginę i Ifrīqijję. Franków i Rzy-mian (Bizantyńczyków) przegnali na Sycylię i do Andaluzji, a władza berberska rozproszyła się między plemiona. Zanāta byli największym plemieniem berberskich i najliczniejszym pod względem liczby rodów. Ojczyzną rodu Dżarāwa były góry Aurās. Byli potomkami Karāw Ibn ad-Dajrat Ibn Dżānā. Na ich czele stała Al-Kāhina Dihjā córka Ibn Nī‘āna Ibn Baru Ibn Miṣkasarī Ibn Afrad Ibn Waṣīlā Ibn Dżarāw. Miała ona trzech synów, którzy odziedziczyli przywództwo nad ich rodem.

Hānī Ibn Bakūr aḍ-Ḍarīsī twierdzi, że panowała nad nimi trzydzieści pięć lat. A żyła lat sto dwadzieścia siedem.
‘Uqbę Ibn Nāfi‘a zabili Berberzy Tahūdā nakłonieni do tego przez Al-Kāhinę, o czym muzułmanie wiedzieli. Stało się to na równinie leżącej na południe od gór Aurās. Gdy zabito Kusajlę, Berberzy się zgromadzili i przyszli do Al-Kāhiny w jej twierdzy w górach Aurās. Wokół niej skupili się Banū Jafran, przebywające w Ifrīqijji plemiona Zanātów i Al-Butrów. Stoczyła z muzułma-nami bitwę na równinie przed swoją górą. Zostali pokonani. Ru-szyła za nimi wszystkimi siłami i wygnała ich z Ifrīqijji, Ḥassān dotarł do Barqi i pozostał do czasu, aż przybyło wsparcie od ‘Abd al-Malika. W roku 74 (693) wyruszył przeciw-ko Al-Kāhinie, rozbił jej wojska, pokonał je i zabił Al-Kāhinę. Siłą zdobył Aurās, zabijając sto tysięcy wojowników.

Al-Kāhina miała dwóch synów¹⁰, którzy przeszli do Ḥassāna za zgodą ich matki, która przystała na ich islam, uzy-skała zgodę plemienia Dżarāwa i tych, którzy się u nich schronili w Aurāsie.

Następnie ich siły osłabły i zniknęli: Dżarāwa wchłonęły in-ne plemiona berberskie. Na wybrzeżu koło Malīli (Mellili) osiadł jeden z ich rodów. Zyskał on uznanie wśród tamtejszych sąsia-dów. To tam w początkach czwartego wieku zbiegł Ibn Abī al-‘Ajsz pokonany i pozbawiony władzy przez Mūsę Ibn Abī al-‘Āfiję, o ile sobie przypominam. Ibn Abī al-‘Ajsz osiedlił się tam i zbudował twierdzę, później zniszczoną. Pozostałości rodu Dżarāwa przetrwały tam do dzisiaj wśród tamtejszych rodów plemienia Ghamāra.

Jak wynika z przedstawionych tu – wybranych – źródeł szczegóły ostatnich lat panowania Al-Kāhiny w Ifrīqijji są pełne kontrowersji. Podawane są różne miejsca jej śmierci. Cytowana wersja Ibn Chaldūna, choć przekonująca, nie musi być praw-dziwa. Nie ulega wątpliwości, że w początkach VIII wieku Ara-bowie rozgromili Berberów, a ci przyjęli islam i włączyli się w podboje w Maghrebie.