Kalifat ‘Alego Ibn Abī Ṭāliba: 656–661

Na następcę ‘Uthmāna wybrano brata stryjecznego Proroka – ‘Alego Ibn Abī Ṭāliba. ‘Alī nie miał liczących się kontrkandy-datów. Jego atutem było pokrewieństwo i powinowactwo z Pro-rokiem, co określano terminem nasab – pochodzenie. Decydenci – kurajszyccy notable już następnego dnia po śmierci ‘Uthmāna wybrali go na kalifa. Złożono mu przysięgę na wier-ność, choć jego zacięci wrogowie jak Sa‘d Ibn Abī Waqqāṣ, ‘Abd Allāh Ibn ‘Umar czy Usāma Ibn Zajd byli przeciwni. Co ciekawe jego rywale – kontrkandydaci na urząd kalifa – a więc Ṭalḥa i Az-Zubajr poparli wybór ‘Alego. 

W literaturze historycznej panuje dość powszechne przekonanie, że ‘Alī odegrał pozytywną rolę o obronie swojego po-przednika ‘Uthmā-na przed atakami buntowników.¹ Próbował rokować, doprowadzić do porozumienia, niestety bezskutecz-nie. Kalifa zamordowano. Potem ‘Alī jednoznacznie potępił morderstwo, choć rządy ‘Uthmāna oceniał krytycznie.
    

Ibn al-Athīr
Złożenie przysięgi na wierność przywódcy wiernych ‘Alemu Ibn Abī Ṭālibowi

[Ibn al-Athīr, Al-Kāmil fi at-tārīch, oprac. Abū al-Fidā’ ‘Abd Allāh al-Qāḍī, Bejrut 1987, t. III, s. 81:]

W tym roku (tj. 35–656) złożono przysięgę na wierność przywódcy wiernych ‘Alemu Ibn Abī Ṭālibowi. Różniono się w sprawie okoliczności przysięgi.

Jedni mówili: Kiedy zabito ‘Uthmāna towarzysze Wysłanni-ka Boga – zarówno emigranci jak i pomocnicy, a był wśród nich Talḥa i Az-Zubajr, zgromadzili się i udali do ‘Alego. Powiedzieli mu:
– Ludziom potrzebny jest przywódca (imām).
– Nie interesuje mnie sprawa władzy – odparł. – Kogo wy-bierzecie, tego zaakceptuję.
– Tylko ciebie wybierzemy – rzekli. Powtarzali to wiele razy i w końcu powiedzieli:
– Nie znamy nikogo, kto bardziej by na to zasługiwał od cie-bie. Nikogo, kto miałby większe zasługi, ani nikogo bliżej spokrewnionego 
z Wysłannikiem Boga.
– Nie róbcie tego. Ja się bardziej nadaję na wspierającego (wazīr) niż na władcę (amīr).
– Na Boga! Upieramy się, byśmy mogli ci złożyć przysięgę – odparli.
– Dobrze, ale niech się to stanie w meczecie, bo przysięgi nie można składać potajemnie, powinno się to odbyć tylko w meczecie.

Był wtedy w swoim domu. Wyszedł z narzuconym płaszczem (izār), czapką i w jedwabnym turbanie. W ręku trzymał sandały, wspierał się na łuku. Ludzie składali mu przysięgę. Jako pierwszy przysięgę złożył mu Talḥa Ibn ‘Ubajd Allāh. Ḥabīb Ibn Dhu’ajb spojrzał na niego i rzekł:
– Do Boga należymy!² Oby uschła ręka tego, kto pierwszy złożył przysięgę. Oby to się nigdy stało!
Wtedy przysięgę złożył Az-Zubajr. ‘Alī zwrócił się nich obu (Ṭalḥy i Az-Zubajra), mówiąc:
– Zechcieliście mi złożyć przysięgę. A i ja jeśli zechcecie, mogę wam złożyć przysięgę.
– Ależ to my składamy ci przysięgę – rzekli. A potem się tłumaczyli: „Uczyniliśmy to dlatego, że się baliśmy, co ‘Alī mógłby nam uczynić. Wiedzieliśmy, że nie złoży nam przysięgi.” I cztery miesiące po zabiciu ‘Uthmāna uciekli do Mekki. 

Ludzie składali przysięgę ‘Alemu. Sprowadzili Sa‘da Ibn Abī Waqqāṣa. ‘Alī powiedział: 
– Złóż przysięgę!
– Nie zrobię tego, póki wszyscy nie złożą przysięgi – odparł.
– Pozwólcie mu odejść – rzekł ‘Alī. 

Sprowadzili Ibn ‘Umara: 
– Złóż przysięgę! – powiedzieli.
– Nie zrobię tego, póki wszyscy nie złożą przysięgi – odparł i dodał: Sprowadźcie mi poręczyciela, bo tu takiego nie widzę.

Na to Al-Asztar:
– Daj mi ściąć mu głowę!
– Zostaw go w spokoju – rzekł ‘Alī – To ja jestem jego gwa-rantem. Nie widziałeś gorszego człowieka niż on!

Pomocnicy złożyli mu przysięgę z wyjątkiem niewielu z nich, w tym Ḥassāna Ibn Thābita (…). Ḥassān Ibn Thābit był poetą i nie dbał o to, co czyni.

Al-Ja‘qūbī o składaniu przysięgi ‘Alemu

Al-Ja‘qūbī o przydomek wybitnego historyka i geografa (po-dróżnika) z X wieku. Nazywał się Ibn Wāḍiḥ. Uchodzi za zwo-lennika szyizmu, a jego „Historia” bywa krytykowana za stron-niczo proszyickie opracowanie dziejów arabskich.

[Al-Ja‘qūbī, Tārīch, t. II, oprac. ‘Abd al-Amīr Mihnā, Bejrut 2010, s. 75:]

‘Alī Ibn Abī Ṭālib Ibn ‘Abd al-Muṭṭalib, którego matką była Fāṭima Bint Asad Ibn Hāszim Ibn ‘Abd al-Manāf został kalifem w środę siódmej nocy prze końcem miesiąca dhū al-ḥidżdża roku 35, czyli w niearabskim miesiącu ḥazīrān. Tego dnia Słoń-ce stało w znaku Bliźniąt na 26 stopniu i czterdziestu sekun-dach, Księżyc był w Wodniku na osiemnastu stopniach i czter-dziestu sekundach, Saturn w znaku Panny na dwudziestym piątym stopniu, a Mars w Koziorożcu na 7 stopniu… Przysięgę złożył mu Ṭalḥa i Az-Zubajr razem z emigrantami i pomocnika-mi. To Ṭalḥa i Az-Zubajr Ibn ‘Ubajd Allāh byli pierwszymi, którzy złożyli przysięgę i przybili dłoń. Człowiek z plemienia Banū Asad rzekł: „Pierwsza dłoń składająca przysięgę była uschnięta.” To znaczy nie była cała.³ Wtedy podniósł się Al-Asztar i rzekł:

– Składam ci przysięgę na wierność Przywódco Wiernych i mam wsparcie mieszkańców Al-Kūfy.

Po nim powstał Ṭalḥa i Az-Zubajr, mówiąc: 
– Składamy ci przysięgę Przywódco Wiernych i mamy wsparcie emigrantów.

Po nich powstali Abū al-Hajtham Ibn at-Tajjihān⁴, ‘Uqba Ibn ‘Amr⁵ oraz Abū Ajjūb⁶ i rzekli:
– Składamy ci przysięgę Przywódco Wiernych i mamy wsparcie pomocników i wszystkich Kurajszytów.

Wszyscy złożyli przysięgę na wierność z wyjątkiem trzech Kurajszytów: Marwāna Ibn al-Ḥakama, Sa‘īda Ibn al-‘Āṣa oraz Al-Walīda Ibn ‘Uqby, który ich reprezentował. To on powiedział [do ‘Alego]: 
– To ty obarczyłeś nas wszystkich obowiązkiem zemsty. Jeśli chodzi o mnie, zabiłeś mi ojca w Dzień Badru jako jeńca. Jeśli chodzi o Sa‘īda zabiłeś jego ojca w Dniu Badru, a był on światłością Kurajszytów. To ty zmieszałeś z błotem ojca Marwāna, to ty oskarżałeś ‘Uth-māna o to, że go przygarnął. Więc złożymy ci przysięgę pod warunkiem, że usuniesz to, co nas dotknęło i po-zwolisz nam zachować naszą własność i zabić zabójców na-szego przyjaciela.

‘Alī się rozgniewał i rzekł:
– Cel, który mi przypisujecie, to wasz cel. Nie mogę usu-wać skutków tego, co was spotkało, bo nie jest moją rzeczą ustanawianie praw Boga najwyższego. Jeśli miałbym pozwolić wam zatrzymać to, co posiadacie, to trzeba sprawiedliwie od-dzielić to, co się należy Bogu, a co muzułmanom. Jeśli zaś mam zabić zabójców ‘Uthmāna, to skoro mam to zrobić dziś, to wi-nienem zwalczać ich również jutro. Powinienem też skierować was ku Księdze Boga i Tradycji Jego Proroka. Dla kogo prawda jest trudna do zniesienia, dla tego nieprawda jest jeszcze trud-niejsza. Jeśli chcecie, trzymajcie się tych, którzy was się trzymają.

Na to Marwān powiedział:
– Chcemy złożyć ci przysięgę na wierność i trwać przy to-bie. I wtedy wszystko będzie jasne dla nas i dla ciebie.

W klasycznym szyickim zbiorze wypowiedzi ‘Alego Ibn Abī Ṭāliba zatytułowanym Nahdż al-balāgha (Ścieżka wymowności) znajdują się listy, mowy i aforyzmy ‘Alego. Jest tam też tekst jego mowy (chuṭby) wygłoszonej z okazji dyskusji o następstwie po zamordowanym ‘Uthmānie. Jest to tekst często przywoływany w muzułmańskiej historiografii. ‘Alī wyraźnie się ociąga z przyjęciem propozycji zostania kalifem.

Chuṭba ‘Alego

[Nahdż al-balāgha, oprac. Ṣubḥī aṣ-Ṣāliḥ, Kair-Bejrut 2004, chuṭba 92, s. 136:]

Kiedy ludzie zadecydowali, by złożyć przysięgę na wierność ‘Alemu Ibn Abī Ṭālibowi, wygłosił on następującą mowę:

Zostawcie mnie i poszukajcie kogoś innego. Musimy stawić czoło sprawie o wielu stronach i barwach, której nie poczują serca ani nie pojmie rozum. Na widnokręgu pojawiły się chmury, prosta ścieżka stała się kręta.

Powinniście wiedzieć, że jeśli się zgodzę, narzucę wam to, co uważam za słuszne. Nie będę wysłuchiwał tego, co ktoś mówi i co ktoś krytykuje. A jeśli mnie odrzucicie, będę jak jeden z was, więc może was posłucham i się podporządkuję.

Jestem wam pomocnikiem, a ktoś lepszy ode mnie jest dla was wodzem.