Egipt i Aleksandria; droga przez Afrykę Północną

Ostatni akordem panowania ‘Umara był podbój Egiptu i zajęcie Aleksandrii.

Zdobycie Aleksandrii

[Al-Balāḏurī, Kitāb futūḥ al-buldān, Kair 1319/1901, s. 227–229.]
(Inna wersja przekładu: J. Hauziński, op. cit., s. 68–71.)

Po zajęciu Egiptu ‘Amr Ibn al-‘Āṣ osiedlił się tam. Napisał do kalifa ‘Umara Ibn al-Chaṭṭāba, by go wyznaczył na dowódcę wyprawy na Aleksandrię. ‘Umar wydał mu taki rozkaz i w 21 roku (642) ‘Amr ruszył na Aleksandrię. W Egipcie wyznaczył na swojego zastępcę Chāridżę Ibn Ḥudhāfę. 

Pod Aleksandrią zgromadzili się Bizantyńczycy i koptowie. Chcieli go zaatakować jeszcze w Al-Fusṭācie, zanim dotrze do Aleksandrii. On jednak starł się z nimi w Al-Kirjaunie, gdzie ich rozgromił, zadając wielkie straty w zabitych. Wśród nich były grupy mieszkańców Sachy, Bilhītu, Al-Chajsu, Sulṭajsu i innych wspierających ich i walczących w ich szeregach. 

‘Amr dotarł jednak do Aleksandrii, Mieszkańcy byli gotowi do walki i jedynie koptowie skłonni byli pójść na układ. Do ‘Amra wysłano Al-Muqauqisa¹ z prośbą o zawarcie pokoju i zawieszenia na jakiś czas broni. ‘Amr na to nie przystał. Al-Muqauqis nakazał kobietom, by stanęły wzdłuż muru miasta twarzami do muru, a mężczyzn z bronią ustawił twarzami do muzułmanów. Chciał ich w ten sposób zastraszyć.

‘Amr wysłał do Al-Muqauqisa wiadomość: „Widzimy, co uczyniłeś. Ale my nie zwyciężamy liczbą. Już stawiliśmy czoło waszemu władcy Herakliuszowi, którego spotkało to, co miało go spotkać.”

Wtedy Al-Muqauqis zwrócił się do swoich: „Ci ludzie mówią prawdę. Przegnali naszego władcę ze swojego królestwa do Konstanty-nopola. Lepiej będzie się poddać.”

Jego słowa zagniewały ich, chcieli bowiem walczyć. Muzułmanie ich pokonali w zaciętej bitwie i rozpoczęli trzymiesięczne oblężenie. W końcu ‘Amr zdobył miasto mieczem. Wziął łupy wojenne, ale oszczędził mieszkańców. Nie zabijał ich ani nie rabował, lecz objął ochroną tak jak mieszkańców Al-Jūny. Do kalifa ‘Umara wysłał Mu‘āwiję Ibn Ḥudajdża z wiadomością o zdobyciu miasta. Razem z nim wysłał należną zdobycz wojenną (chums).

Powiadają, że Al-Muqauqis zawarł układ z ‘Amrem na trzynaście tysięcy dinarów. Każdy, kto chciał, mógł opuścić Aleksandrię lub w niej pozostać, a na każdego dorosłego kopta nałożono dwa dinary pogłównego. To wszystko dla nich zostało spisane.

Na namiestnika w Aleksandrii ‘Amr Ibn al-‘Āṣ wyznaczył ‘Abd Allāha Ibn Ḥudhāfę i wraz z innymi muzułmanami zakwaterował go w twierdzy przygranicznej (rābiṭa). Następnie wyruszył do Al-Fusṭāṭu.

Bizantyńczycy przesłali do Konstantyna syna Herakliusza, który był podówczas władcą, wieść o tym, jak niewielu jest u nich muzułmanów oraz o tym, jak zostali upokorzeni, i że muszą płacić pogłówne. Wówczas władca wysłał jednego ze swoich bliskich imieniem Manuwīl z trzystoma okrętami załadowanymi wojownikami. Wtargnęli do Aleksandrii, zabijając przebywających w tamtejszym ribācie muzułmańskich wojowników z wyjątkiem tych, którym udało się uciec i uratować. Stało się to w roku 25 A.H. (tj. 645-6 n.e.). 

Wiadomość o tym dotarła do ‘Amra, który ruszył na nich z piętnastoma tysiącami żołnierzy. Dowiedział się, że ich wojownicy przenieśli się do egipskich wiosek pod Aleksandrią i tam zamieszkali. Muzułmanie ruszyli na nich i osłonięci tarczami zasypali gradem strzał. Potem przystąpili do ataku, zwarli się i rozpoczęła się zacięta bitwa. Pokonani niewierni (sic! – kafara) wycofali się, a jedynym miejscem schronienia była dla nich Aleksandria. Więc się w niej umocnili, ustawili katapulty (‘arrādāt). ‘Amr walczył z nimi z wielką zaciętością: ustawił machiny (madżānīq) i opanował mury miasta. Walka rozgorzała na dobre i ‘Amr wszedł do miasta rozgromił mieczami ich wojowników, a dzieci wziął do niewoli. Część Bizantyńczyków uciekła do Bizancjum. Nieprzyjaciel Boga Manuwīl został zabity. ‘Amr z muzułmanami zniszczył mury Aleksandrii, bo przysiągł, że to uczyni, gdy zajmie miasto.

Niektórzy powiadają, że walki toczyły się w roku 23, inni, że w 23 i 25. Jak było – jeden tylko Bóg wie najlepiej.

Powiadają też, że ‘Amr nałożył na ziemie aleksandryjskie podatek gruntowy (charādż), a na ludność podatek pogłówny (dżizję). Powiada się też, że kiedy mieszkańcy Aleksandrii się zbuntowali, usunęli Al-Muqauqisa i że ‘Amr przywrócił go i jego ludzi na poprzednie stanowiska. Ale też mówią, że umarł jeszcze przed tym najazdem.

Zajęcie Aleksandrii było początkiem marszu przez bizantyńską Afrykę Północną. Do roku 710 zajęto całe wybrzeże śródziemnomorskie Afryki. Na dalekim zachodzie pod Ceutą – Septimą – szykowali się do przejścia na kontynent europejski. Wojskami dowodził ‘Uqba Ibn Nāfi‘. Berberski żołnierz Ṭāriq Ibn Zijād prowadził przeprawę wojsk na drugą stronę, stąd wznoszącą się tam górę nazwano Gibraltarem, czyli Górą Ṭāriqa – Dżabal Ṭāriq. Do podboju wizygockiej Hiszpanii doszło jednak dopiero w pierwszej połowie VIII wieku za panowania dynastii Umajjadów.