Historia i jej oddziaływanie na teraźniejszość, czyli kalifat jako model muzułmańskiego państwa idealnego
Fundamentalną kwestią łączącą się z powstaniem i funkcjonowaniem państwa jest sprawowanie władzy. Aby zrozumieć w jaki sposób ten proces kształtuje się w państwach muzułmańskich, warto zwrócić uwagę na genezę oraz podstawowe założenia muzułmańskiego modelu państwa, czyli kalifatu. Najpierw ukształtowała się umma (społeczność wiernych, wspólnota muzułmanów), a następnie powstało państwo – kalifat.
Początki wspólnoty wiernych sięgają okresu działalności Proroka Mahometa w Mekce, skąd pochodził i gdzie doświadczył pierwszych objawień. W 622 roku zmuszony opuścić Mekkę Mahomet udał się wraz z gronem swoich towarzyszy do Medyny. Wydarzenie to znane jest jako hidżra i stanowi punkt zwrotny w historii islamu – moment, od którego liczone są lata w kalendarzu muzułmańskim. W Medynie Mahomet podjął się rozwiązania konfliktów pomiędzy tamtejszymi plemionami oraz nadał ramy organizacyjne wspólnocie muzułmańskiej. Początkowo Mahomet był przywódcą religijnym, jednak w Medynie stał się także przywódcą politycznym. Z czasem stal się także przywódcą wojskowym – rozszerzał wpływy islamu na Półwyspie Arabskim, zaś w 630 roku zdobył Mekkę. Prowadził również działania zbrojne przeciwko Bizancjum, dając początek podbojom muzułmańskim.
W 632 roku Mahomet zmarł. Wydarzenie to zakończyło początkowy etap formowania się wspólnoty muzułmańskiej (ummy) oraz otworzyło etap powstawania kalifatu. Jednocześnie, pojawił się problem sukcesji po nim, zarówno w zakresie jego funkcji politycznej, jak i religijnej. Mahomet nie pozostawił po sobie męskiego potomka, ani dyspozycji co do sukcesji władzy. W dniu jego śmierci zebrała się w Medynie rada – szura – w skład której weszli jego najbardziej szanowani towarzysze. Rada ta dokonała wyboru i powierzyła władzę Abu Bakrowi (632‒634). Został on pierwszym kalifem, czyli następcą (chalifa) Mahometa. Abu Bakr oraz trzej następujący po nim kalifowie: Umar (634‒644), Usman (644‒656) oraz Ali (656‒661) określani są mianem „kalifów sprawiedliwych” (lub „kalifów słusznie prowadzonych”). Wszyscy oni wywodzili się spośród bliskich towarzyszy Mahometa i wszystkim im stanowisko przywódcy zostało powierzone w drodze wyboru. Po śmierci Alego władzę przejęli Umajjadzi, co doprowadziło do upowszechnienia się sukcesji zgodnie z zasadą dynastyczną.
W zakresie funkcji religijnej na gruncie islamu przyjęto koncepcję zakończenia proroctwa. Uznano, że Mahomet był „pieczęcią proroków” – ostatnim z proroków, czyli ostatnim, któremu Bóg zesłał objawienie. Oznaczało to, że kolejni kalifowie są następcami Mahometa wyłącznie w zakresie jego funkcji politycznej.
W czasie wyborów czterech pierwszych kalifów ukształtowało się stronnictwo polityczne opowiadające się za prawem Alego – brata stryjecznego i zięcia Mahometa – oraz jego potomków do zwierzchnictwa nad ummą oraz, w konsekwencji, państwem muzułmańskim – szyici (od arabskiego słowa szi’a – „partia, stronnictwo”). Potomkom Alego nigdy nie udało się objąć urzędu kalifa, stanowili jednak istotne ugrupowanie opozycyjne oraz stworzyli równoległe struktury władzy, które przetrwały do połowy IX wieku. Swoich władców szyici nazwali imamami. Warto przy tym zaznaczyć, że szyizm jest zróżnicowany wewnętrznie – szyici uznają zwierzchność pięciu (zajdyci), siedmiu (isma’ilici) lub dwunastu (imamici) imamów. Imamizm jest najbardziej rozpowszechnionym odłamem szyizmu oraz stanowi ramy funkcjonowania systemu politycznego Iranu.
Znajomość genezy kalifatu oraz jego podstawowych instytucji jest istotna nie tylko ze względów historycznych, ale także dla zrozumienia zjawisk politycznych występujących współcześnie. Dla wielu muzułmanów – zarówno autorytetów religijnych, jak i „zwykłych ludzi” – kalifat w początkowym okresie rozwoju stanowi model państwa doskonałego. W myśli politycznej Zachodu również są obecne koncepcje państwa idealnego (np. u Platona), mają one jednak charakter utopijny. W kręgu kultury Zachodu państwa idealne pozostawały w sferze myśli. W odróżnieniu od nich, kalifat istniał realnie. Takie postrzeganie kalifatu wykorzystywane jest niekiedy przez muzułmańskiej ugrupowania fundamentalistyczne. Występują one przeciwko współczesnym państwom, które w ich mniemaniu są „niemuzułmańskie”, wręcz „bezbożne”, twierdząc, że możliwe jest zbudowanie państwa (prawdziwie) muzułmańskiego w nawiązaniu do tego, jak funkcjonował niegdyś kalifat. W skrajnej formie zdarza się, że są to jedynie odniesienia retoryczne, uzasadniające dążenia do realizacji innych celów i interesów. Przykładem może być tzw. Państwo Islamskie – organizacja terrorystyczna, której przywódca nazwał się kalifem i która opanowane przez siebie ziemie nazwała kalifatem.