Typy meczetów
Meczety są miejscami użyteczności publicznej. Oznacza to tyle, że ich funkcje i architektura dostosowane są do warunków lokalnych. Elementami wspólnymi meczetów są te, które zapewniają wiernym możliwość odprawienia modlitwy (a zatem w wersji minimalnej – czyste podłoże + oznaczenie kierunku modlitwy). Pozostałe elementy mogą się różnić zależnie od stylu architektonicznego, czy skali projektu.
Wnętrze meczetu w Bohonikach. Źródło: Wikimedia Commons.
Styl architektoniczny
Meczety, podobnie jak inne elementy kultury muzułmańskiej, adaptowały się do kultur lokalnych. Początkowe meczety wzorowane były na domu Proroka Mahometa. Wraz z rozwojem imperium arabsko-muzułmańskiego pojawiały się nowe formy architektoniczne nawiązujące do lokalnego budownictwa. Trzy najbardziej popularne style architektoniczne meczetów to hypostylowy (najstarszy), z ejwanami oraz kopułowy (jedno- lub wielokopułowy; Danecki 2003). Im dalej od centrum świata islamu, tym większa odmienność architektoniczna meczetów – warto zobaczyć meczety chińskie, japońskie, czy malijskie, które wpisują się w lokalne budownictwo i na pierwszy rzut oka nie przypominają klasycznego meczetu. Można zresztą również przyjrzeć się meczetom w Polsce – meczet w Gdańsku w największym stopniu przypomina meczet orientalny ze względu na swoją kopułę i minaret; meczety w Białymstoku, Bohonikach i Kruszynianach wyglądają w dużej mierze jak podlaskie budowle; odróżnia je tylko symbol półksiężyca – a w przypadku meczetu białostockiego – minaret; meczet na warszawskiej Ochocie jest nowoczesną budowlą z niewielkim minaretem, która nie nawiązuje swoją stylistyką do architektury państw muzułmańskich. Na tym zresztą zależało twórcom tego meczetu – chcieli pokazać, że są polskimi muzułmanami.
Meczety znajdujące się na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej i Azji Środkowej wpisują się w wymienione wyżej style:
- Meczety hypostylowe – opierają się na systemie kolumn wspierających dziedziniec w kształcie kwadratu lub prostokąta odgrodzonego od otoczenia murem. Meczety te można zobaczyć w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Znane meczety hypostylowe to Wielki Meczet w Al-Kajrawanie (Tunezja), Al-Azhar w Kairze (Egipt), czy Wielki Meczet w Kordobie (Hiszpania).
- Meczety z ejwanami – czyli wysokimi portalami stanowiącym wejście do meczetu. Wzorowane były na irańskiej architekturze pałacowej, stąd można je znaleźć w Iranie i w Azji Środkowej. Znane meczety z ejwanami to Różowy Meczet w Szirazie (Iran), Meczet Luft Allaha w Isfahanie (Iran), czy Meczet Imama Hazrat w Taszkiencie (Uzbekistan).
- Meczety kopułowe – których idea narodziła się poprzez inspirację chrześcijańskimi kościołami, mają jedną kopułę centralną albo wiele kopuł (czasami równorzędnych, a czasami różnych rozmiarów). Można je znaleźć na terenie Turcji i byłego Imperium Osmańskiego, ale nie tylko. Znane meczety kopułowe to Kopuła na Skale w Jerozolimie (Izrael), Meczet Proroka w Medynie (Arabia Saudyjska), czy Błękitny Meczet w Stambule (Turcja).
Obecne możliwości architektoniczne i inspiracje sprawiają, że nowe meczety łączą w sobie różne style. Na przykład nowy Wielki Meczet Szajcha Zajda w Abu Zabi (Zjednoczone Emiraty Arabskie) łączy w sobie styl kopułowy i hypostylowy.
Skala projektu: wielkość meczetu
W języku arabskim istnieją dwa słowa określające meczet – masdżid oraz dżami; to ostatnie słowo oznacza miejsce spotkań. Masdżid dżami to główny meczet w danym mieście, czyli taki, w którym wykonywane się piątkowe wspólne modlitwy (przypada na czas drugiej modlitwy). W głównych meczetach odbywają się także inne modlitwy, jednak to właśnie modlitwa piątkowa, która powinna być wykonywana zbiorowo przez muzułmanów, nadaje im szczególnego charakteru. Stąd niekiedy nazwa „meczet piątkowy”, spotykana jest także nazwa „meczet katedralny”). Modlitwę poprzedza chutba, czyli kazanie, które dotyka spraw religijnych, jak i bieżących (przykładowe chutby można znaleźć w materiałach dodatkowych). Nietrudno się domyślić, że meczet centralny, który powinien pomieścić wszystkich chętnych na modlitwę piątkową, jest zazwyczaj największym meczetem w danej miejscowości.
Moskiewski meczet katedralny, jeden z największych meczetów w Europie. Źródło: Pixabay.
Skala projektu: inicjator budowy, własność
Meczety mogą mieć różny status, jeżeli chodzi o ich własność. Największe meczety są zazwyczaj państwowe, a zatem państwo utrzymuje meczety i ich personel; może w ten sposób oddziaływać na przykład na treść kazań piątkowych, a także na to, co dzieje się w meczecie i czego się w nim naucza. Meczety państwowe istnieją w państwach muzułmańskich. Niektóre meczety należą do muzułmańskich związków wyznaniowych, czy organizacji muzułmańskich. Wówczas to na organizacji muzułmańskiej spoczywa obowiązek znalezienia funduszy na budowę meczetu, czy zatrudnienie personelu. Meczety w państwach europejskich mają w ten sposób rozwiązane prawo własności. W Polsce meczet w dzielnicy Ochota należy do Ligi Muzułmańskiej, a meczet w Białymstoku do Muzułmańskiego Związku Religijnego. Wiadomo, że budowa meczetu jest zadaniem kosztochłonnym, stąd pojawia się pytanie o to, jak ją sfinansować. Niektóre organizacje muzułmańskie liczą na sponsorów zagranicznych – na przykład Turcja wspierała budowę wielu meczetów w Niemczech (ze względu na dużą społeczność pochodzenia tureckiego zamieszkującą to państwo), co nie pozostało bez znaczenia, jeżeli chodzi o zatrudnianych tam imamów, czy prezentowane treści. Wreszcie, osoby prywatne również mogą założyć swój meczet, choć jest to wówczas raczej pojedynczy pokój. Takie działanie wynika zazwyczaj z braku w okolicy meczetu z prawdziwego zdarzenia.