Wieloznaczność pojęcia cywilizacja

Pojęcie cywilizacja jest wieloznaczne, a do tego często bywa wartościujące. Zanim przejdziemy do konkretnej cywilizacji – muzułmańskiej – warto przedstawić trzy najważniejsze sposoby rozumienia tego terminu (PWN n.d.):

  1. Cywilizacja jako kultura materialna – a zatem wiedza i jej praktyczne zastosowanie służące do poprawy jakości życia, rozwoju nauki, wykorzystywania zasobów środowiska naturalnego zdobyta przez dane społeczeństwo.
  2. Cywilizacja jako krąg kulturowy – czyli wielość podobnych do siebie kultur etnicznych, które cechują się wspólnym rdzeniem wyznaczającym ich specyfikę dotyczącą wspólnych tradycji, wartości, czy wzorów życia.
  3. Cywilizacja jako kultura zaawansowana społeczne, materialnie i ideologicznie właściwa dla tzw. społeczeństw cywilizowanych.

Patrząc na przytoczone wyżej definicje nie trudno zauważyć ich wartościującego charakteru, zwłaszcza w przypadku 3.

Definiując cywilizację muzułmańską, czy też cywilizację islamu, naturalnie korzystamy z podejścia (2), zakładając że państwa, w których religią dominującą jest islam, mają na tyle dużo podobieństw, że można je zaliczyć do kręgu cywilizacji muzułmańskiej. Zarazem, sytuując trzon cywilizacji muzułmańskiej w religii naturalnie koncentrujemy się na islamie. W ten sposób dość łatwo można popaść w determinizm religijny – przekonanie, że religia i tylko religia determinuje całość stosunków społecznych w państwach muzułmańskich. Bywa i tak, że muzułmański krąg kulturowy sytuowany jest na Bliskim Wschodzie, a pozostałe regiony świata zamieszkiwane w większości przez muzułmanów przypisywane są do innych kręgów cywilizacyjnych. Takie podejście zdaje się dostrzegać zróżnicowanie świata islamu, jednak może wywoływać błędne wrażenie, jakoby islam dominował jedynie na Bliskim Wschodzie.

Już sama próba zdefiniowania „cywilizacji islamu” i jej granic ukazuje, jak bardzo kłopotliwe jest to pojęcie. Nie inaczej jest zresztą z innymi cywilizacjami – warto chociażby zastanowić się na tym do jakiej cywilizacji należy Polska (Zachodniej? Europejskiej? Chrześcijańskiej? Judeochrześcijańskiej?) i co oznacza tak czy inaczej zdefiniowany jej trzon (np. czym różni się cywilizacja chrześcijańska od cywilizacji zachodniej?). Pojęcie „cywilizacja islamu” zasadniczo odnosiło się w kontekście historycznym do osiągnięć w zakresie kultury materialnej właściwych dla Arabów i muzułmanów. Dzięki popularnej koncepcji geopolitycznej zderzenia cywilizacji zaproponowanej przez Samuela Huntingtona (1993) w latach 90., która stała się popularna po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 r., „cywilizację islamu” zaczęto przeciwstawiać „cywilizacji Zachodu”. Teoria Huntingtona zyskała rozgłos jako łatwy sposób wytłumaczenia i oswojenia zmian politycznych związanych z zamachami z 11 września 2001 r., a także pojawieniem się terroryzmu motywowanego radykalnym islamem. Spotkała się jednak dosyć szybko z dużą krytyką m.in. ze względu na to, że kręgi kulturowe są wewnętrznie zróżnicowane (np. Sen 1999), bardzo trudno wyznaczyć ich granice (np. Berman 2003), a co więcej one zmieniają się w czasie (np. Said 2001), a sama koncepcja nacechowana jest determinizmem kulturowym (czyli przekonaniem, że kultura ma dominujące znaczenie w kształtowaniu rzeczywistości społecznej; np. Ash 2000).

Przeciwstawianie sobie Zachodu i islamu miało jeszcze jedną konsekwencję. Niejako przypieczętowało przekonanie, że cywilizacja islamu jest nie tylko inna, ponieważ opiera się na innym trzonie (por. definicja 2), ale także gorsza (por. definicja 3). Cywilizacja zachodnia postrzegana jest przez nas jako lepsza, ponieważ to jest to nasza cywilizacja własna. Z naszej perspektywy opiera się ona na racjonalności, cechuje się rozwojem nauki i techniki, a także dużą ekspansywnością – biorąc pod uwagę epokę kolonialną, czy procesy globalizacyjne.W ten sposób cywilizacja jawi się jako koncepcja elitystyczna i związana z myśleniem kolonialnym, wymagająca dokonania porównania - cywilizowany vs. niecywilizowany.