1. Geneza konfliktu – kluczowe uwarunkowania polityczne
Konflikt bliskowschodni należy do najdłużej trwających i najbardziej złożonych antagonizmów na świecie. Pomimo wysiłków na rzecz ustanowienia trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie, nie został do dziś zażegnany.
Geneza konfliktu bliskowschodniego – zwanego także konfliktem izraelsko- palestyńskim – jest niezwykle złożona, przede wszystkim z uwagi na (1) politykę kolonialną mocarstw europejskich wobec Bliskiego Wschodu, (2) dążenia niepodległościowe Arabów oraz (3) dążenia Żydów do utworzenia i utrzymania własnego państwa na ziemiach palestyńskich. Czynniki te ściśle splatały się ze sobą w XX wieku.
Panorama Ściany Płaczu z Kopułą na Skale (po lewej) w tle i meczetem Al-Aksa (po prawej). Źródło: Wikimedia Commons.
ZIEMIE PALESTYŃSKIE W POLITYCE KOLONIALNEJ MOCARSTW EUROPEJSKICH
Mocarstwa kolonialne dostrzegały znaczenie strategiczne Bliskiego Wschodu oraz korzyści płynące z posiadania wpływów politycznych i gospodarczych w tym regionie. O dominację na Bliskim Wschodzie rywalizowały Francja oraz Wielka Brytania. W odniesieniu do konfliktu bliskowschodniego istotne są zwłaszcza działania Brytyjczyków, którzy prowadzili złożoną i angażującą wiele stron politykę wobec tej części świata. Konsekwencje działań Brytyjczyków zauważalne były długo po ich wycofaniu się z tych ziem. Wieloaspektowość polityki brytyjskiej wobec Bliskiego Wschodu w pierwszej połowie XX wieku ukazują porozumienia zawarte przez Wielką Brytanię z Arabami, Francją oraz przedstawicielami środowisk żydowskich.
W 1914 r. Wielka Brytania i Imperium Osmańskie znalazły się w stanie wojny. Dążąc do wzmocnienia swojej pozycji na Bliskim Wschodzie, w szczególności na ziemiach osmańskich na wschód od Egiptu, Brytyjczycy wyrazili poparcie dla projektu utworzenia niezależnego państwa arabskiego. Władzę w nim miała sprawować dynastia Haszymidów. Stanowisko brytyjskie zostało przedstawione w listach wysokiego komisarza w Egipcie, Henry’ego MacMahona do władcy Mekki oraz głowy rodu Haszymidów, Husajna. Korespondencja prowadzona była w latach 1915–1916.
W 1916 r. Wielka Brytania i Francja zawarły tajne porozumienie – od nazwisk negocjatorów nazywane układem Sykes-Picot – dotyczące podziału Bliskiego Wschodu na strefy wpływów po zakończeniu I wojny światowej oraz przewidywanej porażce Imperium Osmańskiego. Zgodnie z postanowieniami tej umowy ziemie palestyńskie należeć miały do strefy wpływów Wielkiej Brytanii. Postanowienia układu Sykes-Picot w znacznym stopniu pozostawały w sprzeczności z ustaleniami wynikającymi z korespondencji MacMahon-Husajn.
2 listopada 1917 r. minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lord Arthur James Balfour skierował list do przedstawiciela Federacji Syjonistycznej lorda Waltera Rothschilda, przedstawiając w nim przychylne stanowisko rządu brytyjskiego wobec idei utworzenia „siedziby narodowej dla narodu żydowskiego” na ziemiach palestyńskich, przy poszanowaniu praw zamieszkujących ten obszar społeczności nieżydowskich. List ten znany jest jako Deklaracja Balfoura i nierzadko traktuje się go jako początkowy moment konfliktu bliskowschodniego. Cezura ta jest jednak umowna, ponieważ zaangażowanie Wielkiej Brytanii w sprawę osadnictwa Żydów w Palestynie oraz chęć prowadzenia aktywnej polityki na tych ziemiach widoczne były już w pierwszej połowie XIX wieku.
Warto dodać, że rozmowy z przedstawicielami środowisk żydowskich prowadzili także Haszymidzi, zawierając w 1919 r. porozumienie z Chaimem Weizmannem, prominentnym działaczem ruchu syjonistycznego w Wielkiej Brytanii. W dokumencie tym mowa jest o współpracy i realizacji aspiracji narodowych Żydów – pod warunkiem utworzenia państwa arabskiego pod wodzą Haszymidów.
Pod koniec I wojny światowej ziemie palestyńskie znalazły się pod kontrolą brytyjskiej administracji wojskowej. Jedną z konsekwencji I wojny światowej było ustalenie systemu mandatowego na podstawie artykułu 22 Karty Ligi Narodów. Było to szczególnie istotne dla Bliskiego Wschodu i jego mieszkańców, ponieważ system ten dotyczył także ziem wchodzących przed wojną w skład Imperium Osmańskiego.
PALESTYNA W OKRESIE MANDATU BRYTYJSKIEGO
W dniach 19–26 kwietnia 1920 r. w San Remo miała miejsce konferencja, w której wzięli udział przedstawiciele Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii, Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz innych państw. W wyniku ustaleń powziętych podczas konferencji potwierdzono i uregulowano strefy wpływów Wielkiej Brytanii oraz Francji na Bliskim Wschodzie. Mandat na Palestynę otrzymała Wielka Brytania.
Po uzyskaniu mandatu Brytyjczycy zastąpili administrację wojskową administracją cywilną, współpracującą z Agencją Żydowską. Arabowie odrzucili możliwość utworzenia podobnej instytucji. Wyrażali oni sprzeciw wobec brytyjskiej administracji mandatowej, jak też wobec osadnictwa żydowskiego na ziemiach palestyńskich i nabywania ziemi przez Żydów. Od momentu ogłoszenia brytyjskiego mandatu nad Palestyną antagonizm pomiędzy Arabami a Żydami stawał się coraz silniejszy, przybierając formy krwawych zamieszek i wzajemnych walk, tłumionych przez Brytyjczyków.
Zakończenie II wojny światowej nie przyniosło poprawy sytuacji na ziemiach palestyńskich. Napięcia pomiędzy ludnością arabską a żydowską narastały, zaś obie grupy domagały się zakończenia mandatu brytyjskiego i opuszczenia tych terytoriów przez Brytyjczyków.
Ład międzynarodowy ukształtowany po II wojnie światowej umożliwił Żydom realizację ich aspiracji w kwestii utworzenia niepodległego państwa w Palestynie. Nie bez znaczenia okazała się też większa przychylność społeczności międzynarodowej wobec Żydów ocalałych z Zagłady, silne poparcie prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Henry’ego Trumana udzielane syjonistom oraz brak zgody wśród Arabów co do formy politycznej organizacji Palestyny.
15 maja 1948 r. wygasał mandat brytyjski na Palestynę, zaś 14 maja 1948 r. w Tel Awiwie proklamowano niepodległość Izraela. Reakcją państw arabskich na utworzenie państwa żydowskiego na ziemiach palestyńskich był atak zbrojny.