Rok 632: Staw Chumm – Ghadīr Chumm

Zdobycie Mekki w 630 roku całkowicie zmieniło położenie gminy muzułmańskiej. Po zbudowaniu lokalnej administracji obejmującej Medynę rozpoczęły się czasy nowego typu państwowości obejmującej większość Półwyspu Arabskiego. Jednocześnie umocniła się tendencja do ekspansji poza Półwysep. Tu widomą oznaką nowej polityki była nieszczęsna afera w Mu’cie: klęska wojsk Mahometa i śmierć całego dowództwa armii. Swoiste rozpoznanie bojem.

Mahomet – mimo podeszłego jak na owe czasy wieku – wciąż jeszcze był najwyższym autorytetem. Zjednoczył praktycznie cały Półwysep i tę jedność zamierzał podkreślić we wspólnym rytuale pielgrzymki do Mekki. Dlatego wcześniej zrezygnował z wojny z Kurajszytami, a w 632 roku wyruszył w pielgrzymkę ze swoim bratem stryjecznym ‘Alim Ibn Abī Ṭālibem. W drodze powrotnej do Mekki zatrzymali się w miejscu nazywanym Chumm (Ḫumm). Zwykle miejsce to określa się mianem ḡadīr zapewne staw, oczko wodne, a może wręcz uroczysko.

Do dziejów islamu weszło jako wydarzenie istotne dla dziejów islamu: ponoć tutaj Mahomet przekazał publicznie swojemu bratu stryjecznemu ‘Alemu Ibn Abī Ṭālibowi przywództwo nad gminą muzułmańską. Dla szyitów to podstawa ich pretensji do władzy nad wszystkimi muzułmanami, czego nigdy nie udało się im osiągnąć. Sunnici starają się to wydarzenie pomniejszać lub wręcz pomijają milczeniem, jak np. wybitny historyk Aṭ-Ṭabarī.

Szyicka koncepcja islamu ukształtowała się po zniknięciu w 874 roku ostatniego potomka Mahometa – imama Muhammada Ibn al-Hasana – zwanego mahdim, a więc człowiekiem prowadzonym przez Boga. Brak przywódcy gminy miał znaczenie zasadnicze dla losów wszystkich muzułmanów.

Tekst: Al-Balāḏurī, Ansāb, t. II, s. 356,ed. W. Madelung: II, s. 113-115

Abū Hurajra: W uroczysku Chumm widziałem, jak Wysłannik Boga stał i przemawiał. Obok niego był ‘Alī. Wysłannik wziął go za rękę, kazał mu wstać i powiedział:

– Dla każdego, czyim panem jestem ja. on również jest panem!

Al-Bara’ Ibn ‘Azif: Kiedy odbywaliśmy z prorokiem pielgrzymkę
i dotarliśmy do uroczyska Chumm, wszystkich wezwano na modlitwę pod dwoma drzewami. Tam wziął ‘Alego Ibn Abī Ṭāliba za rękę
i oznajmił:

– Czyż nie jestem dla muzułmanów ważniejszy od nich samych?

– Ależ tak – rzekli.

– Czy moje żony nie są waszymi matkami?

– Ależ tak, Wysłanniku Boga!

Wielki uczony muzułmański z Azji Środkowej Al-Bīrūnī (zm. 1058), w dziele o chronologii w różnych kulturach pt. Al-Āthār al-bāqiya, omawiając święta muzułmańskie przedstawia inną wersję. Zapewne zaczerpnął ją z wcześniejszych źródeł, jednak przestawia akcenty i powiada:

Dzień osiemnasty [miesiąca ḏū al-ḥiǧǧa] nazywa się Dniem uroczyska Chumm. To nazwa miejsca oddalonego [od Mekki] o dzień drogi, w którym prorok się zatrzymał, powracając z pielgrzymki pożegnalnej. Zdjął bukłaki i siodła, a następnie podszedł do ‘Alego Ibn Abī Ṭāliba, wziął go za ramię i rzekł:

– Ludu mój! Czyż nie jestem dla was ważniejszy od was samych?

– Ależ tak! – rzekli.

– A więc ‘Alī jest panem każdego, kogo ja jestem panem. Boże! Sprzyjaj każdemu, komu on sprzyja, bądź wrogiem każdego, kogo on jest wrogiem, wspomagaj każdego, kogo on wspomaga, odwróć się od każdego, od kogo on się odwraca. Spraw Boże, aby prawo było zawsze
z nim, ilekroć będzie wydawał wyroki, i byśmy wiedzieli, że wyrokuje
w imieniu niebios.

Źródła:

Rękopis Al-Bīrūnī, Al-Āṯār al-bāqiyya Bibliothèque nationale, arabe 1489. folio 86 v i 87 r. W klasycznym wydaniu tekstu Eduarda Sachaua na stronie 334 nie ma tego tekstu, a wydawca stwierdza, że w rękopisie jest luka (Lücke). Tę samą lukę wykazują inne późniejsze od Sachaua wydania muzułmańskie. Najwidoczniej jakiś zapalony czytelnik rękopisu po prostu wyrwał kartę, bo mu się nie podobał ten proszyicki fragment.

W późniejszej literaturze szyickiej słowa Mahometa przybrały nowy kształt – stały się mową odzwierciedlającą szyickie spojrzenie na dzieje islamu. Tekst mowy Proroka jest spisany w wyjątkowo natchnione stylistyce, podkreśla niezłomną wolę Proroka, by przekazać władzę nad muzułmanami ‘Alemu. Co więcej jego decyzja jest tu zjęca jako nakaz Najwyższego Boga przekazany . jak Koran – za pośrednictwem anioła Dżibrīla.

Mowa Proroka pojawiła się w teologicznych opracowaniach szyickich po ukształtowaniu zasad szyizmu, a więc po zniknięciu ostatniego imama – mahdiego w 874 roku. Teologia i prawo szyickie kształtowało się w wiekach od X do XII i wtedy tep pojawia się cyttowana tu we fragmencie mowa. Przez sunnitów uznawana jest za nieprawdziwą, dla szyitów stanowi dowód Boskiej interwencji w sprawy szyickiego zwierzchnictwa w islamie.

Pierwszym autorem tego tekstu był Abū ‘Alī al-Faḍl Ibn al-Ḥasan Aṭ-Ṭabarsī (zm. 1153) szyicki teolog i prawnik. Najważniejszym jego dziełem Aṭ-Ṭabarsiego jest komentarz koraniczny Maǧma‘ al-bayān fī tafsīr al-Qur’ān (Zbiór objaśnień czyli egzegeza – tafsīr – Koranu) oraz średni komentarz pt. Ǧam‘ al-ǧawāmi (Zbiór zbiorów) ‘.W dziele Al-Iḥtiǧāǧ (Argument), powołując się na autorytet ostatniego szyickiego imama (mahdiego) podał pełny tekst mowy Mahometa wyraźnie anachroniczny, bo zawierający odwołania do faktów, o których Prorok nie mógł wiedzieć.

Kolejnym autorem cytującym „Mowę” jest Ibn Ṭāwūs (664) w dwóch dziełach: Iqbāl al-a‘māl (Przyjmowanie uczynków) oraz At-Taḥṣīn (Umocnienie).

Natomiast Rawḍat al-wā‘iẓin (Ogród kaznodziejów) autorstwa an-Naysabūriego (zm. 508) uchodzi za najbardziej wiarygodny przekaz

Tekst mowy. Początek

Zródło:

Chutba Ghadiriyya: The Sermon of Prophet Muhammad (PBUH&HF) at Ghadir Khum. Introduction and translation by Vahid Majd, Tehran: Naba Organization, 2005= 1384. s. 40-41..

Wysłannik Boga udał się z Medyny w pielgrzymkę. Przekazał swoim wyznawcom wszystkie rytuały z wyjątkiem pielgrzymki oraz zasad zwierzchności nad muzułmanami. Wtedy zjawił się przed nim Dżibrīl i rzekł:

– Mahomecie! Najwyższy Bóg, oby wspaniałe było jego imię, przekazuje ci pozdrowienie i zwraca się do ciebie: Nigdy nie zabrałem do siebie proroka ani wysłannika, póki nie przekazał zasad wiary i nie potwierdził wiedzy o mnie. Tobie pozostały jeszcze dwa obowiązki, które winieneś przekazać swojemu ludowi: obowiązek pielgrzymki oraz obowiązek uznania zwierzchnictwa i następstwa po tobie. Nigdy nie pozostawiłem ziemi bez wiedzy o mnie i nigdy jej bez tej wiedzy nie pozostawię.

Dlatego Bóg nakazuje ci, byś nauczył swój lud pielgrzymki. i udał się w pielgrzymkę, a z tobą każdy, kto zdoła ją odbyć – ludzie osiadli z miast i przedmieść oraz beduini. Nauczysz ich pielgrzymowania tak jak nauczyłeś ich modlitwy, jałmużny oraz postu. A potem wszystkie rytuały, których ich nauczyłeś, utrwalisz.

Heroldzi Wysłannika Boga zwrócili się do ludzi:

– Wysłannik Boga zamierza udać się w pielgrzymkę i chce was jej nauczyć tak, jak nauczył was rytuałów waszej religii i ustanowi je tak, jak ustanowił inne.

Wysłannik Boga wyruszył ze swoimi ludźmi, a ci go słuchali, patrzyli, jak postępuje i naśladowali go. Liczba mieszkańców Medyny, którzy z nim pielgrzymowali wyniosła siedemdziesiąt tysięcy, czyli było ich więcej niż tych, którym Mojżesz kazał złożyć przysięgę Aaronowi, lecz oni się odwrócili potem wybrali cielca i As-Samīriego[1]. Podobnie Wysłannik Boga przyjął przysięgę od tyluż ludzi dla kalifatu ‘Alego, a jego posłuszeństwo wobec Boga przyniosło zgodę między Mekką i Medyną. A przecież wiedział, że poprzednicy przysięgali Aaronowi, a potem się sprzeniewierzyli przysiędze, oddając cześć cielcowi i As-Sāmiriemu.

Nadto Wysłannik Boga odebrał przysięgę na wierność ‘Alemu od tylu ludzi ilu było u Mojżesza. Lecz oni również sprzeniewierzyli się przysiędze i wybrali cielca i As-Sāmiriego, jak niegdyś ich poprzednicy. Natomiast Wysłannik Boga głosząc wierność Bogu (talbijja) wyruszył
w drogę z Mekki do Medyny.

Kiedy się zatrzymał, anioł Dżibrīl przekazał mu przesłanie Najwyższego:

–Muhammadzie. Najszachetniejszy i Najwspanialszy Bóg pozdrawia cię i powiada: „Twój czas odejścia się zbliża, wypełnij więc swoje konieczne zobowiązanie, dotrzymaj obietnicy i powierz całą swoją wiedzę, całe dziedzictwo nauk proroczych, wszystkie swoje znaki proroctwa wykonawcy twojej woli, swojemu następcy, który jest moim dowodem dla ludzkości i ważnym dla niej argumentem: ‘Alemu Ibn Abī Ṭālibowi.

Uczyń go sztandarem dla ludzi, odnów przymierze, obietnicę i przysięgę mu złożoną, przypomnij im przysięgę, jaką mi złożyłeś i przymierze, jakie ze mną zawarłeś powierzając zwierzchnictwo mojemu pełnomocnikowi (wali) a ich panu, a zarazem panu wszystkich wiernym – ‘Alemu Ibn Abī Ṭālibowi. Zaiste, ilekroć zabierałem duszę swojego proroka, to tylko wtedy, gdy już została udoskonalona moja religia i wypełnione moje zadanie: by trzymać się tych, którzy są mi bliscy i zwalczać moich wrogów.

[1] As-Samiri – koraniczne określenie buntownika, który odlał w złocie cielca, by mu oddawać cześć. Odpowiednik Aarona w judaizmie. Koran 20:83-97.