Uwagi wstępne
Życie i działalność proroka islamu Mahometa są doskonale udokumentowane. W porównaniu z Mojżeszem, Chrystusem czy Zoroastrem życie Mahometa nie kryje wielu zagadek [1].Szczegółów dostarczają liczne źródła zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne.
Muzułmańska literatura dotycząca życia i działalności proroka islamu Muḥammada Ibn ‘Abd Allāha (570-632) popularnie zwanego Mahometem obejmuje dwa gatunki utworów: hadisy oraz biografie. Hadisy to relacje i opowieści o wydarzeniach z życia Proroka oraz jego wypowiedzi w tym wypowiedzi będące cytatami Boskich objawień (zwane po arabsku ḥadīth qudsī „święte hadisy”). Natomiast biografie to autorskie opracowania życia Mahometa, swoiste les vies romancées, a więc utwory nie pozbawione znamion literackości.
Za najstarsze i najbardziej wiarygodne źródła uznaje się sześć dzieł napisanych między IX a X wiekiem. Są to dwie biografie: Ibn Isḥāqa (zm. 768) i Ibn Hiszāma (zm. 833) zatytułowane As-Sīra an-nabawiyya (Droga życia Proroka). Są one ze sobą powiązane, ponieważ starsze dzieło Ibn Isḥāqa zachowało się jedynie w relacji Ibn Hiszāma z jego uzupełnieniami i korektami. Podobnie powiązane są dwa kolejne dzieła biograficzne: Kitāb al-maghāzī (Księga wypraw wojennych/zajazdów) Al-Wāqidiego (zm. 822) oraz Aṭ-Ṭabaqāt (Pokolenia) Ibn Sa‘da (zm. 845). Al-Balādhurī (892) napisał Ansāb al-aszrāf (Genealogie szlachetnych) i w pierwszym tomie zawarł opis życia Mahometa. Aṭ-Ṭabarī (zm. 923) jest autorem historii powszechnej Tārīch ar-rusul wa-al-mulūk (Dzieje wysłanników [tj. proroków] i królów) zawierające obszerną sirę Proroka.[2]
Przytaczane tu teksty pochodzą przede wszystkim z najbardziej autorytatywnej biografii proroka Mahometa (As-Sīra an-nabawiyya) opracowanej przez Ibn Hiszāma (zm. 833) na podstawie Ibn Isḥāqa (zm. 768). Cytuję trzy różne opracowania tego tekstu: klasyczne wydanie F. Wüstenfelda z 1858 roku, dwutomowe wydanie, które przygotował Ṭāhā ‘Abd ar-Ra’ūf (Dār al-Ǧīl, Bejrut 1975) oraz opracowanie w czterech tomach trzech arabskich koryfeuszy edytorstwa: ‘Abd al-Ḥafīẓa Szalabiego, Ibrāhīma al-Ibjāriego, Muṣṭafy as-Saqqā (Dār Iḥyā’ at-Turāṯ al-’Arabī, Bejrut). Sięgam też do powszechnie znanego przekładu na język angielski A. Guillaume’a: The Life of Muhammad, Oksford 1955.
W późniejszych wiekach pojawiły się liczne biografie proroka opracowywane przez wielkich muzułmańskich teologów i historyków, np. Ibn Ḥazma (zm. 1064) Ǧawāmiʿ As-Sīra an-nabawiyya, czy As-Sīra an-nabawiyya Ibn Kaṯīra (zm. 1373). Powstawały też komentarze do Sīry, jak np. As-Suhaylego (zm. 1185). Sięgam do tego komentarza być może nie tylko ze względu na urokliwy tytuł (Ar-Rawḍ al-unuf „Dziewiczy ogród”), ale i dlatego, że autor pochodził z arabskiej Hiszpanii. Z innych wart uwagi jest komentarz Ibn Sayyida an-Nāsa (zm. 1334). Tu oryginalny jest nie tylko tytuł: ‘Uyūn al-aṯar fī funūn al-maḡāzī wa-aš-šamā’il wa-as-siyar („Skarby zabytków, czyli zbiór relacji z wypraw wojennych, wydarzeń historycznych oraz biografii”), ale i nazwisko: Ibn Sajjid an-Nās to „syn pana ludu”. Poważyłem się też sięgnąć do ciekawej stylistycznie i popularnej biografii Mahometa współczesnego indyjskiego (pakistańskiego) uczonego Al-Mubārakfuriego (zm. 2006). Dzieło warte uwagi, albowiem stylistycznie odbiega od typowych muzułmańskich biografii.
Tłem dla mnie była świetna praca Martina Lingsa: Muhammad. His Life Based on the Earliest Sources (1983), oparta na źródłach muzułmańskich, ale w gruncie rzeczy tworząca literacki obraz życia Mahometa przeznaczony dla Europejczyków. Może kiedyś jeszcze uda mi się napisać podobną biografię dla Polaków, bo są Europejczykami. Bi-idhni llāhi ta‘ālā.
Wiele informacji o Mahomecie dostarcza najstarszy tekst islamu: Koran – święta księga muzułmanów. Z szacunku dla niej używam zapisu za pomocą innej czcionki. Ponadto próbuję dokonać własnego przekładu wybranych fragmentów. Nie dlatego, że przekład mojego Nauczyciela Profesora Józefa Bielawskiego jest nieadekwatny, ale dlatego, że nastał czas na próbę nowej interpretacji świętego tekstu.
A cytowanie tekstu koranicznego wymaga również sięgnięcia do tafsīrów – komentarzy koranicznych, których jest bardzo wiele. Korzystałem więc i z nich.
Kolejny zespół tekstów – ḥadīthy, czyli relacje z życia Proroka, są również ważne dla poznania życia Mahometa. Gromadzono je przez wieki. Ich wiarygodność jest inna niż Koranu, powstawały bowiem dopiero ponad sto lat po śmierci Mahometa. One również doczekały się komentarzy, w tym tak fundamentalnych jak Fatḥ al-bārī (Podbój dzięki Stwórcy) Al-‘Askalāniego (zm. 1449) – wielotomowy komentarz do najbardziej autorytatywnego – „zdrowego (ṣaḥīḥ)” – zbioru hadisów Al-Buchāriego (zm. 870). Sam Al-‘Askalānī jest autorem własnego zbioru ḥadīsów: Al-Maṭālib al-‘āliya bi-zawā’id al-masānīd aṯ-ṯamāniyya (Wzniosłe cele w uzupełnianiu ośmiu zbiorów z gatunku musnad[3]).
Korzystam oczywiście ze wspomnianych klasyków literatury historycznej Arabów i muzułmanów, a więc sięgam do: dziejów wypadów wojennych Proroka, czyli do gatunku maghāzī, do Al-Wāqidiego (zm. 723), a także do niedawno opublikowanych wcześniejszych dzieł z tego gatunku: Mūsy Ibn ‘Uqby (zm. 758) oraz Ma‘mara Ibn Rašīda (zm. 770).
Ważne materiały zawiera słownik biograficzny Ibn Sa‘da. Zawarte w nim są biografie towarzyszy proroka: emigrantów (muhāǧirów), pomocników (anṣārów) i ich następców (tābi‘ich). Dzieło nazywa się Ṭabaqāt „Pokolenia”.
Sięgam też do „Historii wysłanników i królów” (Tārīḫ ar-rusul wa-al-mulūk) Aṭ-Ṭabariego (zm. 923), i – rzadziej – do innych źródeł historycznych, jak na przykład do dzieła Al-Balāḏuriego (zm. 892) Futūḥ al-buldān („Podboje krain”) i Ansāb al-ašrāf („Genealogie szlachetnych mężów”) czy As-Sunan al-kubrā („Zbiór wielkich tradycji’) Al-Bayha-qiego (zm. 1066).
Zgodnie z tradycją edytorską swoich czasów (VIII/IX w.) autorzy i ich wydawcy skrzętnie podają źródła swoich materiałów. A te materiały to relacje wcześniejszych autorytetów, głównie z czasów proroka. Spis autorytetów układano chronologicznie – od osoby, z którą autor mógł się spotkać osobiście lub kontaktować przez pośredników aż po żyjących w czasach proroka Mahometa.
W tłumaczeniach pomijam oba te ważne muzułmańskiego punktu widzenia elementy tekstu źródłowego. Muzułmanie zawsze do nich sięgają, zwłaszcza powołując się na oryginał w arabskiej formie. Zapewne dodawałyby one kolorytu przekładowi.
Dotyczy to także pewnego uzusu, z którego też z ciężkim sercem zrezygnowałem. Chodzi o to, że za każdym razem, gdy wymieniany jest prorok Mahomet, pojawia się rytualna formułka: „Oby Bóg modlił się za niego i obdarzył go pokojem” (ṣalla llāhu ‘alayhī wa-sallam). Zapisywana zazwyczaj specjalną ozdobną kaligrafią lub czcionką, np. w tej formie: (ﷺ). I powtarzana w nieskończoność, zwłaszcza w tekstach, gdzie Mahomet jest głównym bohaterem.
W oryginale ta monotonność jest stylistycznie spójna z tekstem i nie razi odbiorców. Mnie jednak bardziej interesowała narracja niż śledzenie autorstwa opowieści, roli poszczególnych autorytetów i oddawanie elementów słownych bardziej służącym atmosferze niż treści.
[1] O tej różnicy między wiedzą o wielkich postaciach religii: R. Kurt, Die Anfänge Mohammeds im Lichte der Religionswissenschaft, w: Geschichte und Probleme der Religionswissenschaft, Leiden 1992, s.237-278.
[2] Przeglądu biografii Proroka ze szczegółową analizą gatunkową dokonał Tarif Khalidi w Images of Muhammad. Narratives of the Prophet in Islam Across the Centuries, New York 2009. Mówi o czterech gatunkach i siedmiu wyżej wspomnianych dziełach.
[3] Musnad: zbiór ḥadīthów ułożony według nazwisk osób go przekazujących, zwykle wybitnych towarzyszy proroka uznanych za autorytety.
